4- اصل رعایت انصاف و امانت: تعهد به اجتناب از هرگونه جانب داری غیر علمی و حفاظت از اموال، تجهیزات و منافع در اختیار.
5- اصل احترام: تعهد به رعایت حریم ها و حرمت ها در انجام تحقیقات و رعایت جانب نقد و خودداری از هرگونه حرمت شکنی.
6- اصل رعایت حقوق: الزام به رعایت کامل حقوق پژوهشگران و پژوهیدگان (انسان، حیوان و نبات) و سایر صاحبان حق.
7- اصل حقیقت جویی: تلاش در راستای پی جویی حقیقت و وفاداری به آن و دوری از هرگونه پنهان سازی حقیقت.
8- اصل منافع ملی: تعهد به رعایت مصالح ملی و در نظر داشتن پیشبرد و توسعه کشور در کلیه مراحل پژوهش.
9- اصل مالکیت مادی و معنوی: تعهد به رعایت کامل حقوق مادی و معنوی دانشگاه و کلیه همکاران پژوهش.
نام و نام خانوادگی مجری طرح: سجاد صالحی
تاریخ– امضاء

دانشگاه آزاد اسلامی
واحد علوم و تحقیقات مازندران
تعهدنامه اصالت رساله یا پایان نامه
اینجانب سجاد صالحی دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد ناپیوسته در رشته حقوق جزا و جرم شناسی که در تاریخ / /1392 از پایان نامه / رساله خود تحت عنوان ” رابطه فشارهای روانی با عوامل رافع مسئولیت کیفری ”
با کسب نمره ودرجه دفاع نموده ام بدینوسیله متعهد می شوم:
1) این پایان نامه / رساله حاصل تحقیق وپژوهش انجام شده توسط این جانب بوده ودر مواردی که از دستاوردهای علمی وپژوهشی دیگران اعم از پایان نامه، کتاب، مقاله-ریسرچ و… استفاده نموده ام، مطابق ضوابط ورویه موجود، نام منبع مورد استفاده وسایر مشخصات آن را درفهرست مربوطه ذکر و درج کرده ام.
2)این پایان نامه / رساله قبلاً برای دریافت هیچ مدرک تحصیلی هم سطح، پائین تریا بالاتر در سایر دانشگاه ها ومؤسسات آموزش عالی ارائه نشده است.
3) چنانچه بعد از فراغت از تحصیل، قصد استفاده و هرگونه بهره برداری اعم از چاپ کتاب، ثبت اختراع و … از این پایان نامه داشته باشم، از حوزه معاونت پژوهشی واحد مجوزهای مربوطه را اخذ نمایم.
4) چنانچه در هر مقطع زمانی خلاف موارد فوق ثابت شود، عواقب ناشی ازآن را میپذیرم و واحد دانشگاهی مجاز است با اینجانب مطابق ضوابط و مقررات رفتار نموده و در صورت ابطال مدرک تحصیلی ام هیچ گونه ادعایی نخواهم داشت.
نام ونام خانوادگی:
سجاد صالحی
تاریخ و امضاء:

دانشگاه آزاد اسلامی
واحد علوم و تحقیقات مازندران
گروه علوم انسانی
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته حقوق جزا و جرم شناسی (M.A)

عنوان:
رابطه فشارهای روانی با عوامل رافع مسئولیت کیفری

استاد راهنما:
دکتر اسماعیل هادی تبار
استاد مشاور:
دکتر سیدابراهیم قدسی

نگارش:
سجاد صالحی

زمستان 1392
سپاسگزاری:
– استاتید فرزانه و فرهیخته آقایان دکتراسماعیل هادی تبار و دکتر سیدابراهیم قدسی اساتید راهنما و مشاورم؛ مدیران محترم گروه حقوق ؛ و تمامی اساتید دوران تحصیلم آقایان دکترابوالحسن شاکری، دکتر حاجی تبار، دکتر رستمیان ، که از محضر پر فیض تدریس و راهنماییتان، بهرهها بردهام شماها:
روشنایی بخش تاریکی جان هستی و ظلمت اندیشه را نور میبخشی. چگونه سپاس گویم مهربانی و لطف شماها را که سرشار از عشق و یقین است؟ چگونه سپاس گویم تأثیر علم آموزی شماها را که چراغ روشن هدایت را بر کلبۀ محقر وجودم فروزان ساخته است؟ آری در مقابل این همه عظمت و شکوه شماها مرا نه توان سپاس است و نه کلام وصف. راز و رمز پویای علم و کشف معانی بدیع و تجلی جلوههای شهودی معرفت کیمیایی است که آسمان علم به برکت سیما و سیرۀ نورانی نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم، انسان دربند خاک را به معراج حضور میخواند. و چه خرم علمی که از چشمۀ معارف سیراب شود و چه زیبا دانشی که قبای پرنیانش به عطر و بوی گلستان محمدی معطر شود و چه معماری باشکوهی، بنایی که سنگ هویت و فرهنگ آن ریشه در مدینهالنبی بیابد. و امروز کاخ آباد علم به سروش معنوی و مفهوم پیام او بیش از پیش محتاج راهنمایانی است که علاوه بر حفظ آبادانی آن در راه اعتلای آن به فرزندان خویش محبت نمایند. در هر حال سپاس مرا ساده، اما خالصانه پذیرا باشید.
و در پایان از کلیه دوستانی که با همکاری بیدریغ ایشان در جهت خلق و پیشبرد این پایاننامه مساعدت نمودند، سپاسگذارم که مرا صمیمانه و مشفقانه یاری دادهاند .
تقدیم:
سپاس خدای را که سخنوران، در ستودن او بمانند و شمارندگان، شمردن نعمتهای او ندانند و کوشندگان، حق او را گزاردن نتوانند. و سلام و دورد بر محمّد و خاندان پاک او، طاهران معصوم، هم آنان که وجودمان وامدار وجودشان است؛ و نفرین پیوسته بر دشمنان ایشان تا روز رستاخیز…
بدون شک جایگاه و منزلت معلم، اجّل از آن است که در مقام قدردانی از زحمات بیشائبۀ او، با زبان قاصر و دست ناتوان، چیزی بنگاریم. اما از آنجایی که تجلیل از معلم، سپاس از انسانی است که هدف و غایت آفرینش را تأمین میکند و سلامت امانتهایی را که به دستش سپردهاند، تضمین؛ بر حسب وظیفه و از باب “من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر اللَّه عزّ و جلّ” این مختصر نگاشته (پایاننامه) را ضمن تشکر و سپاس بیکران و در کمال افتخار و امتنان تقدیم مینمایم به:
پدر و مادر عزیزم…این دو معلم بزرگوارم… که همواره بر کوتاهی و درشتی من، قلم عفو کشیده و کریمانه از کنار غفلتهایم گذشتهاند و در تمام عرصههای زندگی یار و یاوری بیچشم داشت برای من بودهاند. و به پاس همۀ تلاشهای محبت آمیزی که در دوران مختلف زندگیام انجام دادهاند و با مهربانی چگونه زیستن را به من آموخته اند.
و همچنین تقدیم به خانوادۀ گرانقدرم به پاس قلبهای بزرگشان که فریادرس است و سرگردانی و ترس در پناهشان به شجاعت میگراید و به پاس محبتهای بیدریغشان که هرگز فروکش نمیکند.
فهرست عناوین
عنوان صفحه
چکیده ……………………………………………………………………………………………………………………………..1
فصل اول
کلیات
1-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………….2
الف- بیان مسأله ……………………………………………………………………………………………………….6
ب- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق …………………………………………………………………………..11
ج- اهداف مشخص تحقیق ……………………………………………………………………………………….12
د- سؤالهای پژوهش ………………………………………………………………………………………………13
ه- فرضیههای تحقیق ………………………………………………………………………………………………..13
1-2- مروری بر ادبیات و سوابق تحقیق……………………………………………………………………….14
1- 3- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………15
1- 4- مفاهیم ……………………………………………………………………………………………………………………..16
1- 4- 1- علل رافع مسؤولیت کیفری ……………………………………………………………………….16
1-4-1- 1- مقایسه عوامل رافع مسؤولیت کیفری یا علل موجهه جرم ……………………..17
1- 4- 1- 2-تفاوت علل رافع مسئولیت کیفری با معاذیر قانونی معافیت از مجازات ….18
1- 4- 2- فشارهای روانی …………………………………………………………………………………………….18
1- 4- 2- 1- معنا و مفهوم لغوی ……………………………………………………………………….18
1- 4- 2- 2- معنای اصطلاحی فشارهای روانی ……………………………………………………..19
فصل دوم
تبیین فشارهای روانی
2- 1- تبیین فشارهای روانی از لحاظ روانشناختی ……………………………………………………………..21
2- 1- 1- مراحل فشارهای روانی …………………………………………………………………………………21
2- 1- 1- 1- مرحلۀ آگاهی دهنده یا اعلام خطر ………………………………………………………22
2- 1- 1- 2- مرحلۀ مقاومت و واکنش …………………………………………………………………..22
2- 1- 1- 3- مرحلۀ فرسودگی یا بهبود ………………………………………………………………….23
2- 1- 2- مکانیزمهای زیستشناختی فشارهای روانی …………………………………………………..24
2- 1- 2- 1- هورمونهای فشارهای روانی ………………………………………………………………24
2- 1- 2- 2- نقش هورمونهای فشارزا ……………………………………………………………………25
2- 1- 3- موقعیتهای فشارهای روانی ………………………………………………………………………….26
2- 1- 3- 1- واکنش جسمانی نسبت به فشارهای روانی …………………………………………….26
2- 1- 3- 2- تأثیرات فشارهای روانی در عملکرد انسان …………………………………………….29
2-2- تبیین فشارهای روانی از لحاظ جامعهشناختی ………………………………………………………………..30
2- 2- 1- نظریۀ فشارهای ساختاری ………………………………………………………………………….30
2- 2- 2- نظریۀ تضاد ………………………………………………………………………………………………32
2- 2- 3- نظریۀ انتقال فرهنگی ………………………………………………………………………………….33
2- 2- 4- نظریۀ کنترل اجتماعی …………………………………………………………………………………33
2- 3- تبیین علل رافع مسؤولیت کیفری…………………………………………………………………………………37
2- 3- 1- ماهیت علل رافع مسؤولیت کیفری………………………………………………………………….38
2- 3- 1- 1- جنون ………………………………………………………………………………………………..39
2- 3- 1- 2- کودکی ………………………………………………………………………………………………..41
2- 3- 1- 3- اجبار و اکراه …………………………………………………………………………………..42
2- 3- 1- 4- اضطرار ………………………………………………………………………………………………46
2- 3- 1- 5- مستی………………………………………………………………………………………………….46
2- 3- 1- 6- اشتباه و جهل اشتباه و جهل ………………………………………………………………48
2- 3- 2- جایگاه فشارهای روانی در عوامل رافع مسؤولیت کیفری ……………………………….50
2- 3- 2- 1- آیا فشارهای روانی میتوانند در رفع مسؤولیت کیفری مؤثر باشند؟ ……………….52
2- 3- 2- 2- نقش عامل فشارهای روانی در رفتار مجرمین ……………………………………………….56
2- 3- 2- 2- 1- عقب نشینی (ترس و فرار) ………………………………………………………………57
2- 3- 2- 2- 2- حمله (خشم و تهاجم) ……………………………………………………………………59
2- 3- 2- 2- 3- مصالحه (تبدیل و جانشین سازی) ……………………………………………………60
2- 3- 2- 3- شیوه های تأثیر فشار روانی بر روی قربانی ………………………………………………….61
2- 3- 2- 3- 1- ارتکاب جرم با تهدید دیگری ………………………………………………………..61
2-3- 2- 3- 2- ارتکاب جرم با تحریک پذیری ………………………………………………………..62
2- 3- 2- 3- 2- 1- عذر تحریک …………………………………………………………………………………….64
2- 3- 2- 3- 2- 1- 1- تعریف تحریک ………………………………………………………………64
2- 3- 2- 3- 2- 1- 2- جایگاه عذر تحریک در ایران ………………………………………………………65
2- 3- 2- 3- 2- 1- 2- 1- تحریک در جایگاه عذر معاف کننده از مجازات ………………66
2- 3- 2- 3- 2- 1- 2- 2- تحریک در جایگاه معاونت ……………………………66
2- 3- 2- 3- 2- 1- 3- جایگاه عذر تحریک انگلستان ……………………………………………………..68
2- 3- 2- 3- 2- 1- 3- 1- تفاوت تحریک و انتقام‏جویی ………………………………………..70
2- 3- 2- 3- 2- 1- 3- 2- تحریک انباشته …………………………………………………………..72
2- 3- 2- 3- 2- 1- 3- 3- تحریک خودساخته ……………………………………………………..73
2- 3- 2- 3-2-2- فلسفۀ عذر تحریک ………………………………………………………………………………74
فصل سوم
بررسی فشارهای روانی در قوانین مختلف کیفری
3- 1- جایگاه فشارهای روانی در قوانین کیفری ……………………………………………………………….76
3- 2- بررسی فشارهای روانی در قوانین جزایی ایران ……………………………………………………….77
3- 2- 1- تاثیر فشارهای روانی بر مسؤولیت کیفری در قوانین سابق …………………………………78
3- 2- 1- 1- رفع مسؤولیت در اثر اجبار و اکراه ………………………………………………………..79
3- 2- 1- 2- رفع مسؤولیت با تاثیر اضطرار در اراده …………………………………………………..82
3- 2- 2- تأثیر فشارهای روانی بر مسؤولیت کیفری در قانون مجازات اسلامی 1392…………..83
3- 2- 2- 1- اکراه غیر قابل تحمل در قانون جدید ……………………………………………………84
3- 2- 2- 2- اضطرار در قانون جدید ……………………………………………………………………..87
3- 2- 2- 3- واکنشهای ناشی از فشارهای روانی در قانون جدید ……………………………….91
3- 3 – انعکاس فشارهای روانی در قوانین جزایی سایر کشورها ………………………………………..92
3- 3- 1- حقوق جزایی آلمان …………………………………………………………………………92
3- 3- 2- حقوق جزای انگلستان ………………………………………………………………………95
نتیجه گیری و پیشنهادات ………………………………………………………………………………………………………..98
منابع و مأخذ ………………………………………………………………………………………………………105
چکیده:
فشارهای روانی از رایجترین بیماریهای دوران معاصر میباشند به گونهای که آن را بیماری جدید تمدن نام نهادهاند. تأثیرپذیری و برانگیختگی اشخاص از محرکهای ترساننده و تحریککننده از عوارض این فشارها میباشد که سبب سوءاستفاده برخی افراد برای قربانی کردن یا توطئهچینی برای ارتکاب عمل مجرمانه به وسیله دیگران میشوند. در این وضعیت دستگاه عصبی خودمختار برای مقابله با عوامل فشارزا و کاهش فشار به ترشح هورمونهای در بدن اقدام میکند که باعث تغییر عملکرد مغزی و اختلال در ادراک میشود و اعضاء فیزیولوژیکی را وادار به واکنش غریزی و خودکار میکنند.
گنجانیدن این فشارها در عوامل رافع مسؤولیت به دلیل نقص در عنصر معنوی جرم و بی ارادگی در انجام عمل و جلوگیری از پراکندهگویی در قانون و قرار دادن معیاری عینی برای اثبات عنصر معنوی در دوران معاصر ضروری به نظر میرسد، اگرچه قانونگذار در برخی موارد به شکل پراکنده عوامل فشارهای روانی را در رفع مسؤولیت مؤثر دانسته اما برای قانونگذاری صحیح و مطمئن باید معیاری عینی و علمی را ملاک قرار داد خصوصاً اینکه عنصر معنوی به دلیل قابلیت انتساب عنصر مادی به مجرم به سختی در رویههای قضایی علیه مباشر معنوی قابل اثبات میباشد.
کلمات کلیدی:
فشارهای روانی، عوامل رافع مسؤولیت، اختلال در ادراک، بیارادگی، تهدید، تحریک، ترس، خشم.
فصل اول
کلیات
1- 1- مقدمه
انسان به مانند هر موجود زندۀ دیگری به طور غریزی به دنبال حفظ حیات خود بوده، این حس درونی انسان را به این واداشته است که در مقابل هر گونه تجاوز به تمامیت جسمانی و روحانی پاسخ دهد و این پاسخ دادنها و عکسالعملها در اکثر موارد به شکل انتقام نمود پیدا کرده است. واکنش به تمامیت جسمانی و روحانی در مقابل تجاوز به تمامیت جسمانی و روحانی معمولاً روشنترین واکنش انسان میباشد و میتوان گفت نخستین نشانههای حقوق جزا با حق اعمال مجازات، همین واکنش غریزی بشری در مقابل تجاوز به تمامیت جسمانی و روحانی بوده است. البته نباید مصلحت اجتماعی در شکل ابتدایی آن و نفع اجتماعی حتی در کوچکترین قبیلههای نیز در کنار انتقام نادیده گرفت؛ لذا میتوان گفت تاریخ بنیادهای حقوق جزا با اندیشۀ انتقام شروع میشود و بعد به تعدیل نسبی و دورههای دادگستری خصوصی و یا دوره دادگستری عمومی میرسد و امروز به تعدیل کلی در جهت محدودیت انتقام و گسترش تحولات به سوی نفع اجتماعی در مجازات پیش میرود.
عبارت «حقوق» در مفاهیم زیادی مورد استفاده قرار میگیرد: ممکن است در خصوص قوانین فیزیک، ریاضیات، علم یا قوانین فوتبال سخن بگوییم هنگامی که در خصوص حقوق یک مملکت صحبت میکنیم، عبارت حقوق را در مفهوم خاص و مضیقی بکار میبریم. در این مفهوم ممکن است حقوق به عنوان قواعد حاکم بر رفتار انسانی که بر افراد یک ملت مفروض تحمیل شده و در میان آنها به اجرا گذاشته میشود، تعریف گردد. انسانها ماهیتاً موجوداتی اجتماعی هستند که خواهان تشریک و مساعی با دیگران بوده و در اعصار اولیه، تشکیل قبایل، گروهها یا جوامع را برای صیانت از خود یا به دلیل فطرت اجتماعیشان، مورد
توجه قرار دادهاند. در صورتی که گروه یا جامعهای بخواهد به حیات خویش ادامه دهد وجود شکلی از قواعد اجتماعی ضروری است. از این حیث قواعد و قوانین، جهت تضمین امکان زندگی و کار مشترک، برای افراد یک جامعه خاص به شیوهای قانونمند و مسالمتآمیز، مقرر میشوند. هر چه اجتماع (گروه یا کشور) بزرگتر شود قواعد مذکور متعدد و پیچیدهتر خواهد شد.(Padfiel & Barker. 2000- 2001. 3).
در طول اعصار گذشته همواره حقوق جزا در حال تغییر و تحول بوده است و این تغییر و تحول در کنار مستحکم کردن مبانی حقوق جزا، باعث ایجاد مکاتب متفاوتی در این سیر شده است. هر یک از این مکاتب به نوبۀ خود از دریچۀ دیدگاه خود به “جرم “، “مجرم “، “بزهدیده” و “کیفر ” نظر انداختهاند. در مکتب عدالت مطلق آراء و عقایدشان بر اصول اخلاقی ثابت و استوار است، نخست کوشش انسان برای رسیدن به سعادت زمانی ارزش دارد که به اصول اخلاقی متکی باشد. انسانی که دستخوش شهوات نفس است هرگز نمیتواند آزادی حقیقی یا سعادت را بشناسد. بنابراین موجود انسان تکلیف دارد از خیر برین تبعیت کند. پیروی از اصول اخلاقی انسان را عادل میسازد و زندگی عادلانه و خردمندانه غایت حقیقی انسان است. دستاندازی و تعدی به دیگران یعنی خروج از عدالت که با اجرای کیفر دگرباره استقرار مییابد. موضوع کیفر اعاده نظم اخلاقی است که بر اثر جرم مختل شده است(اردبیلی، 1390، 1:73).
دانشمندان معتقدند که کلیه عوامل اعم از عوامل زیست شناختی و روانی و یا عوامل اجتماعی و فرهنگی در پیدایش بزه مؤثر بوده و هر کدام از آنها میتوانند کم و بیش در ارتکاب جرم مؤثر باشند. به همین علت هم کلیه این عوامل را عوامل بزهزا Facteurs Criminogenes نامیده و آن را به قسمتهای مختلف تقسیم نمودهاند. اولین کسانی که موضوع بزهکاری را مورد بررسی علمی قرار دادند، دانشمندان مکتب تحققی بودند. آنها با پیروی از فلسفه آگوست کنت که معتقد بود باید برای هر پدیدهای علت وقوع را کشف نموده، در صدد برآمدند که برای وقوع جرائم نیز عللی به دست آورند. پس از مدتها تحقیق و تجربه دانشمندان مزبور دریافتند که پدیده جنایی نیز همچون هر پدیده دیگر معلول عللی است که باید آنها را کشف و به دست آورد. اولین فردی که مسائل زیستشناسی و تأثیر آن در تحقق جرائم را مورد بررسی قرار داد، سزار لمبروزو، دانشمند ایتالیائی و بنیانگذار مکتب تحققی است. گرچه «نظریه انسان جانی» لمبروزو ارزش خود را از دست داده است، ولی راهی را که او در پیش پای دانشمندان نهاد هنوز هم ادامه دارد و دانشمندان دنباله تحقیقات او را رها ننمودهاند(محسنی، مرتضی. 1382. 42- 43).
در میان مکاتب مختلف کیفری مکتب دفاع اجتماعی نوین نیز در سال 1954 توسط مارک آنسل قاضی دیوان فرانسه بنا نهاده شود و طبق نظر او نباید در اعمال مجازاتها تنها به دفاع جامعه پرداخت بلکه هدف دیگری شامل جلوگیری از سقوط بزهکار و آماده کردن او برای بازگشت به جامعه است مورد توجه قرار گیرد. بهترین راه دفاع جامعه این است که شخصیت بزهکار را ضمن احترام به شخصیت بشری او به طرق و وسایل ممکنه تحت تأثیر قرار داده و او را به مسؤولیت اجتماعی خود آگاه و او را برای ورود به اجتماع آماده ساخت(گلدوزیان 1384، 59). مکتب دفاع اجتماعی نوین برای تعیین شخصیت مجرم و رفتاری که باید با او شود آزمایشهای دقیق پزشکی و روانی را توصیه میکند و عقیده دارد قاضی جزایی باید آزادی عمل زیادی داشته باشد تا بر حسب شخصیت بزهکار او را مشمول عفو، تعلیق مجازات و یا آزادی مشروط قرار دهد و یا در حین اجرای محکومیت میتواند او را از مقررات خاصی مثل استفاده از زندانهای نیمه باز و یا باز بهرهمند سازد و سرانجام طرفداران مکتب دفاع اجتماعی نوین عقیده دارند که اقدامات و دفاع اجتماعی جدید باید با توجه به شخصیت بزهکار جانشین تلفیق مجازاتها و اقدامات تأمینی گردد(گلدوزیان، 1384، 59- 60).
ناگفته پیداست که تمامی مکاتب کیفری زمانی پا به عرصه وجودی نهاده و در حال تغییر و تحول بودهاند که 14 قرن پیش (دوران ظهور اسلام) یکی از کاملترین قوانین و سیاست کیفری بنا نهاده شد. که دارای اصولی ثابت و خللناپذیر که کاملترین اصول حقوقی را در خود نهفته دارد، اصولی که با رعایت آنها هم بزهکار هم بزهدیده و هم جامعه منافع خود را محافظت شده خواهند یافت. در عصر حاضر برخی از این اصول کاریی خود را از دست داده و یا معیار عینی برای اثبات آنها وجود ندارد خصوصاً در عناصر روانی و معنوی با توجه به عدم پیشرفت و گستردگی علوم روانی در آن اعصار بیشتر به چشم میخورد، که علمی کردن این اصول براساس مسائل روز و همگام با پیشرفتهای امروزه جهت اجرای عدالت و حمایت از قربانی شدگان در بزهکاری و جلوگیری از سوء استفادههای دیگران از وجود مجرمین ضروری میباشد. در رابطه با مکتب دفاع اجتماعی جدید، ذکر شد که جامعه میتواند با وضع قوانینی برای جلوگیری از سقوط بزهکار و آماده کردن او برای بازگشت به جامعه اقدام نماید، علیایحال چنانچه خود قانونگذار اقدام به گشودن راههایی به جهت بازگشت بزهکاران بنماید به نوعی خود نیز از این اقدام منتفع خواهد شد، در مکتب اسلامی یکی از مهمترین قواعدی که برای بازگشت بزهکار به جامعه آمده است رفع مسؤولیت از برخی بزهکارن میباشد که به نحوی فاقد اراده و ادراک میباشند. از طرفی مجازات که از اولین واکنش جوامع علیه بزهکاران به شمار میرود در قرون و اعصار گذشته تا به حال اثر ارعابی و بازدارندهای را در مجرمین خصوصاً مجرمین حرفهای به وجود آوردهاند، لذا برخی مجرمین جهت فرار از مجازات و یا عدم شرکت در عملیات اجرایی با توطئه چینی برای دیگران و قربانی کردن اشخاص دیگر خود را از مجازات میرهانند.
در دنیای امروزی پیشرفت علم و تکنولوژی، افزایش جمعیت و متمدن شدن شهر و انقراض جوامع ساده، محدود شدن محیط، اضمحلال طبیعت و علاوه بر این ها، رسانههای گروهی، که افراد را به مشاهدۀ صحنههای جنگ، خشونت، تخریب، شقاوت، بیرحمی، مرگ، و کشتار عادت داده باعث شدهاند که انسان در برابر فشارهای روانی و عصبی شکننده واقع شوند.
فشارهای روانی از رایجترین بیماریهای دوران معاصر است. به گونهای که این بیماری را بیماری روانی – تنی یا روانی – فیزیولوژیکی نامیدهاند و افراد زیادی از کل جمعیت جهان از فشارهای روانی رنج میبرند. با آن که فشار روانی به عنوان بیماری جدید تمدن لقب گرفته است. توجه به آن از لحاظ قانون، به ویژه مسؤولیت کیفری مبتلایان به آن ضرورت دارد وما را بر آن داشت که مطابق اهداف انسانی و حمایت از افرادی که دچار عوامل استرسزا از سوی محرکهای بیرونی که جهت رسیدن به خواستهها از وجود آنها سوءاستفاده میکنند و خطری که این اشخاص برای عدالت و دستگاههای قضایی به وجود آوردهاند تا به وظیفۀ خود جامۀ عمل بپوشانیم.
در این نوشتار برآنیم که در حد توان و با توجه به امکانات محدود موجود به بررسی این موضوع مهم حقوقی – اجتماعی بپردازیم.
فشارهای روانی تأثیرات فراوانی بر عملکرد و فعالیت اعضای جامعه دارد، بنابراین افراد جامعه تحت تأثیر فشارهای عصبی دچار اختلالات روانی خاصی میشوند و دست به رفتارها و اعمالی میزنند که مستقیماً در بازدهی اجتماعی منعکس میگردد. در این جا تلاش ما، در جهت شناخت این بیماریها و مسائل مرتبط به آن است. از طرفی دیر زمانی بود که حقوق جزای کلاسیک تنها به جرم و اجرای مجازات توجه داشت اما روانشناسان جدید با طرح پیشگیری از جرم، توجه به شخصیت مجرم و شیوههای بهسازی و نوسازی او باب تازهای را در مباحث جزایی گشودند. برخی روانشناسان نیز موجه این نکته شده بودند که قضات دادگستری نباید دررسیدگی به رفتارهای جنایی و صدور رای فقط نفس جرم را در نظر بگیرند؛ بلکه باید وضعیت جسمانی و روانی، محیط خانوادگی و اجتماعی و تربیتی و ارزیابی میزان مسؤولیت و خودآگاهی در ارتکاب جرم و نقش ناخودآگاه در آن بپردازد. گرچه این پایان نامه در رشته حقوق بوده ولی نیاز ما به روانشناسی ودیگر علوم انکارناپذیر است. چرا که بدون شناسایی وتبیین دقیق فشارهای روانی، مطمئناً از موضوع کاملاً غافل خواهیم ماند. لذا در این نوشتار به بررسی و تبیین فشارهای روانی و عوامل رافع مسؤولیت کیفری میپردازیم و تأثیر فشارهای روانی بر مسؤولیت کیفری در قوانین جزایی بیان میشود.
الف- بیان مسأله
از دیدگاه قانونی سبب مبرا بودن مجنون و یا مجبور ومکره و یا نابالغ از مسؤولیت کیفری این است که قانونگذار شرط ثبوت مجازات را به صراحت بلوغ و عقل و اختیار قرارداده است و گاه درباب حدود مسؤولیت جزائی فقدان یا زوال کیفیات مذکور را از اسباب رافع مسؤولیت شناخته است.
بنابراین، مسؤولیت کیفری با فرض مختار بودن انسان معنی مییابد، یعنی فرد باید دارای اراده آزاد در ارتکاب جرم باشد. بنابراین، ممکن است موقعیتی رخ دهد که موجب سلب اختیار تصمیمگیری و از بین رفتن قصد و اراده شود، پس اگر قدرت بر تمیز یا انتخاب ارادی را از دست بدهد نمیتوان او را برای فعلی که مرتکب شده است سرزنش کرد. افراد جامعه تحت تأثیر فشارهای عصبی دچار حالات روانی خاصی شده ودست به رفتارها و اعمالی میزنند که مستقیما دربازدهی اجتماعی منعکس میگردد. فشارهای روانی دارای آثاری نیز هست واز این طریق هم به افراد صدمات شدیدی وارد میآورد. برخی فشارهای روانی در شرایط به خصوصی قدرت تصمیمگیری را از اشخاص سلب میکند، به گونهای شخص قدرت مهار وکنترل خود را از دست میدهد. گروهی از این بیماریها که در جامعه نمونههای زیادی دارد و حد فاصل بین روانپزشکی با پزشکی داخلی به شمار میروند باعث اختلال در سیستم روانی و اختلال عضوی میشوند. افزایش فشارخون، بینظمی ضربان قلب، کوئیت عصبی، خشک و سفت شدن بدن، تحریک دستگاه عصبی سمپاتیک و. . . عواملی هستند که ممکن است به طور بیاراده و به صورت ناخودآگاه بر فرد عارض شود. فشارهای روانی از طریق دستگاه عصبی به طور خودکار سبب اختلال عضوی و روانی میشوند به طور کلی تأثیرمسائل روانی بر جسم از چشم پوشیده نیست هر انسانی این تجربه را نموده است که در اثر مسائل روانی تغییرات جسمی پیدا کرده باشد مثلاً ترس سبب خشکی دهان، پریدگی رنگ، لرزش بدن، کاهش عملکرد فعالیتهای عصبی که خارج از اراده و خواست فرد هستند. یافتههای روانشناسی به ما میآموزد که ترسهای نابهنجار زاده به خطر افتادن محرکهای غریزی انسان است و به عنوان ندایی هستند که در ضمیر ناخودآگاه انسان سربرمیآورند و شخص را در معرض بیارادگی و عدم کنترل اعمال خود قرار میدهد به گونهای که احساس ترس چنان قوتی داشته باشد که اجتناب کردن به عنوان یک سیستم دفاعی به نوبه خود موجب اختلالات عصبی گردد. عامل دیگری که سبب اختلال عضوی- روانی و در نتیجه سلب اراده میشود خشم است، در واقع عصبانیت غریزهای برای دفاع از حقوق از دست رفته است. که بر فرد در زمانی که وحشت زده میشود یا مورد بیاحترامی و بیتوجهی قرار میگیرد عارض میشود و ممکن است افعال ناشی ازآن در افراد مختلف متفاوت باشد در برخی به صورت درون ریز و برخی به صورت برونریز است. تغییرات فیزیولوژیکی بدن به هنگام مواجهه با محرکهای خشم برانگیز بسیار مشابه با پاسخهای بدنی به هنگام رویارویی با موقعیتهای ترساننده است اما مهمترین تفاوت بین این دو حالت این است که در موقعیت ترسناک فردخواهان گریز و فرار از موقعیت است؛ اما در موقعیتهای خشم برانگیز فرد خواهان مبارزه است و بدن حالتی به خود میگیرد که به شکل خودکاربه سوی محرک رفته وبرای مبارزه آماده میشود(امامی نائینی، نسرین. 1387. 24).
قانونگذار هیچ گونه تفاوتی بین اجتناب کردن به عنوان یک سیستم دفاعی(پدیدهای طبیعی- عمومی- وسیع) و نوع بیمارگونهای تظاهرات آن در مورد هراس(که علائم مختل کننده ثبات روانی را دربردارند) در قوانین سابق قائل نشده بود. اجتناب کردن به عنوان نوعی از«سیستم دفاعی» تنها در محدودهای معین میتواند عمل کند، یعنی هنگامی که دامنۀ ترس وسیع نباشد. اگر سائقههای ترسزا در فرد با افکار، با اعتقادات و یا احساسات مختلفی مترادف گردد دراین صورت تحمل شرایط ترسزا غیرممکن میشود و از همین رواجتاب کردن امری غیرممکن خواهد بود لازم به ذکراست که سیستم دفاعی مانند اجتناب کردن و یا انکارگرایی و غیره به صورت ناخودآگاه عمل میکند.
براساس تئوریهای فروید خاطره ترسزا به سرعت یا حتی هم زمان با موقعیت ترسزای تولید کنندهی آن خاطره، به قسمت ناخودآگاه رانده می شود حتی اگر تمام توجه فرد متوجه آن موقیعت شده باشد. وبه همین شکل درموردی که فرد دچار خشم یا دیگر فشار های روانی میشود بخش سمپاتیک عصبی فعال شده و تغییرات فیزیولوژی خاصی به وجود می آورد. (یولای، هامبورگ. 1993. 10)
در چنین حالاتی اشخاص بسته به میزان فشاری که براو وارد میشود تا وقتی که تحمل آن شرایط مقدور باشد به شکل پاسخ های منطقی جواب آن اعمال را میدهد یا انتظار عکسالعملهای معقول از او میرود، اما وقتی اختلال عصبی در فرد ایجاد نمایند وتحمل آن شرایط را برای او غیرممکن سازند، نتیجه آن به شکل پاسخهای غریزی و خودکار میباشد و ممکن عملی که شخص مرتکب انجام میدهد عدم خواست قبلی اوباشد که معمولاً چنین اشخاصی در دادگاهها با اشخاصی که با قصد و اراده قبلی مرتکب جنایتی بدون توجه به حالاتی که برفرد عارض به یک شکل مورد محاکمه قرار میگیرند که با اهداف مجازاتها که جلوگیری ازتکرار جرم ارعاب مرتکب و اعاده نظم برهم خورده است در صورتی که مرتکب داری اختیار و اراده آزاد برای انجام عمل داشته باشد مغایراست؛ چرا که امروزه به علت حمایتهای که براساس عدالت اسلامی از بزهدیدگان انجام میشود فقط جهت رسیدن بزهدیدهگان به حقوق خود و مجازات مرتکب بدون توجه به تأثیری که خود او یا اشخاص دیگردر رفتار مجرمانه داشتهاند به دنبال مرتکب اصلی که فعل ناشی از عمل او میباشد هستند، چراکه بزهدیده به حقوق خود میرسد و مرتکب مادی جرم بدون مجازات نمیماند.
افراد زیادی از کل جمعیت جهان از فشارهای روانی رنج میبرند. این بیماری را روانی – تنی یا روانی – فیزیولوژیکی نامیدهاند و شامل حالتی است در روان و تن، که ناشی از وارد شدن فشار روحی یا جسمی به فکر میباشد و در صورت تنش مفرط با وضعیتی که به تغییر شکل یا انقطاع منتهی می شود، همراه است. اغلب دانشمندان اتفاق نظر دارند بروز فشارهای روانی فرد را وادار میکند تا در جهت تغییر موقعیت خود یا سازشیافتگی با آن گام بردارد؛ سازشیافتگی که میتواند مؤثر یا نامؤثر باشد و توانایی انسان در سازگاری با پیرامون به خطر میاندازند که اگر به طور مداوم در برابر فشارهای روانی مقاومت میکند به دو صورت ممکن است عمل کند:
الف) واکنش نسبت به استرس
ب) مسلط شدن بر استرس
برخلاف تصور عموم که همواره فشارهای عصبی را به مفهوم منفی در نظر میگیرند، فشارهای عصبی همیشه بد مذموم نیست. البته یک شکل فشارهای عصبی که بار منفی دارد «دیسترس» نامیده میشود که هنگام ناراحتی در ما ایجاد میشود. اما فشار عصبی، حالت مثبت و خوشایندی هم دارد که به وسیلۀ موارد خوب ایجاد میشود و «یوسترس» نام گرفته است.در فاز منفی، فشارهای روانی، ما مستعد هستیم به: خستگی، بیحوصلهگی، کاهش دقت، بدبینی، بیماری، حوادث، عدم برقراری ارتباط مناسب و خلاقیت کم؛ اگر واکنش به درازا بکشد و حالت بهبود یا برگشت به حالت عادی به سرعت از میان برود یا کوتاه شود مقاومت در برابر استرس شروع به پایین آمدن میکند. عملکرد مغزی با تغییرات سوخت و سوزی دچار مشکل میشود و سیستم ایمنی بدن شروع به از دست دادن کارایی خود میکند.
فرد در یک موقعیت فشار زا ممکن است آهنگ تنفسش تسریع شود و اکسیژن بیشتری با ارگانیزم میرساند. ضربان قلب افزایش مییابد و سوخت و سازهای مختلف بدن را تسهیل میکند و ریتمهای مغز نیز سریعتر میشوند. عضلات به علت افزایش اکسیژن و قند تحریک میشوند و دفاعهای مصون کننده فعالتر میگردند. اکتشافهای 60 سال اخیر، مکانیزمهای مختلفی را که ارگانیزمهای بدن در موقع تنیدگی به کار میاندازد، آشکار کردهاند.
تحت تأثیر تحریک های عصبی سمپاتیک یعنی تحریک هایی که از هیپوتالاموس(مغز) منشعب می شوند، اعصاب احشایی استیل کولین را آزاد می کنند که بر دریافت کنندگان آن که روی زایده های سلولهای کرمافین قرار دارند، تثبیت می شوند و بدین ترتیب آدرنالین و نوراآدرنالین وارد جریان خون می گردند. ترشح آدرنالین و نورآدرنالین را باید در چهارچوب یک پاسخ کوتاه مدت مورد نظر قرار داد؛ پاسخی که با بسیج انرژی برای مصرف بلا فاصلۀ آن با هدف مبارزه و گریز مطابقت دارد، در حالت ترس یا حالت های افسردگی و اضطراب مقدار آدرنالین و در حالت های خشم و پرخاشگری، مقدار نورآدرنالین بالاتر است. این بسیج انرژی که در موقعیت های واقعی مبارزه یا گریز صورت می گیرد؛ می تواند زیان آور باشد چون اسیدهای چرب آزاد را تسهیل می کند(دادستان، پریرخ. 1387. 123).
پاسخهای مختلف در برابر فشارهای روانی، پیامد تأثیر همزمان سه سیستم متفاوتی هستند که در سطور پیشین توصیف شدند؛ یعنی فرمان هیپوتلاموس، سیستم سمپاتیک قسمت مرکزی فوق کلیوی و سیستم قسمت قشری فوق کلیوی. اکتشاف های اخیر ثابت کرده اند که بین این سیستم های مختلف، تعامل هایی وجود دارند که موجب شکل دهی متقابل آنها به یکدیگر می شوند. بدین ترتیب است که گوناگونی سازش های جسمانی و روانی – هیجانی افراد آدمی در برابر خواسته های محیط درونی و برونی درک کرد. آدرنالین مؤثرترین عاملی است که می تواند تغییرات زیست شناختی را برای مقابله با تنیدگی به راه اندازد. اگر خواستۀ محیطی جنبۀ اضطراری کمتری داشته باشد نورآدرنالین کاملاً کفایت می کند. اما هنوز بسیاری از مسائل در سطح نظام غدد مترشحه و در سطح سیستم اعصاب مرکزی، ناشناخته ماندهاند، یعنی مکانیزمهایی که جنبۀ روانی انسان را وارد عمل می کنند هنوز لاینحل ماندهاند. لابوریت در سال های دهه پنجاه فرضیهای ارائه دارد که بر اساس آن، این بیماری میتوانست ناشی از به کار انداختن یک سیستم دفاعی از زندگی باشد، سیستمی که خود مختاری حرکتی، گریز یا مبارزه را امکانپذیر میساخت.
فرمانروایی شخصیت انسانی که روان تحلیلگران آن را «من» مینامند، پایگاه تالیف و نظم دهی است؛ کنش اصلی «من»، حفظ تعادل بین دو نظام توحید یافته یعنی نظام فیزیولوژیکی و نظام روانی موجودات انسانی است؛ نظامهایی که به نوبۀ خود، در مجموعۀ پیچیده تر شخصیت، توحید بافتهاند. بنابراین پایگاه «من» به طور دایم، زیر فشار خواستههای غریزی، نیازهای جسمانی و تهدیدها و خواستههای مفرط ناشی از محیط برونی قرار دارد که باعث تنیدگی آن می شود. کششها بیش از پیش پیچیدۀ «من» برای حفظ تعادل حیاتی واکنشهایی را به هنگام شکست مکانیزمهای پاسخ دهی به تنیدگی(فشارهای روانی) در پی دارند، یکی از نخستین نتایج شکست مکانیزم های معمول نظم دهی، احساس بروز مشکلات در سطح مرکز فکری و مهار خویشتن است. دوم، قطع رابطۀ نسبی با واقعیت، اعم از اشخاص مورد علاقه، مورد تنفر یا وحشت آفرین است. سوم، هنگامی که فشار روانی به بروز کشانندههای غریزی خطرناک و مهار نشدنی منتهی شود ممکن است با نوعی انقطاع یا «از هم پاشیدگی» من مواجه میشویم. چهارم، انقطاع از هم پاشندۀ «من» چنان ترمیمناپذیر است که پایگاه نظم دهی را دچار فرسودگی یا آسیب دیدگی کامل میکند. در نهایت، غریزههای مرگ یا نیروهای ویرانگری که دارای انرژی تخریب کنندۀ قابل ملاحظه هستند، در نهایت میتوانند موجود انسانی را تا حد فرسودگی و مرگ سوق دهند؛ زندگی روانی از مجموعۀ این حرکات کند یا سریع سازمان یافتگی و یا ازهم پاشیدگی که توسط پایگاه «من» تنظیم میشود، تشکیل شده است.
منبع فشار روانی است میتواند عاملی باشد که موجبات برهم خوردن تعادل روانی فرد را فراهم آورد و فرد را به واکنش وادار میکند. مهمترین واکنشها در برابر عامل فشاریهای روانی عبارتند از: عقب نشینی، حمله، مصالحه.
قانونگذار به ترسها را در قانون مجازات اسلامی 1392 توجه کرده است و کسانی که در اثر این گونه عوامل موجب اعمال مجرمانه میشوند مشمول مسؤولیت کیفری نمیداند و عاملین و محرک بوجود آورندۀ آن را مورد مجازات است قرار داده است. چنانچه در ماده 499 تصریح میکند. «هرگاه کسی دیگری را بترساند و آن شخص در اثر ترس بی اختیار فرار کند یا بدون اختیار حرکتی از او سر بزند که موجب صدمه بر خودش یا دیگری گردد و، ترساننده حسب تعاریف جنایات عمدی و غیر عمدی مسئول است.»
تغییرات فیزیولوژی بدن به هنگام مواجه با محرکهای خشم برانگیز بسیار مشابه به پاسخهای بدنی به هنگام رویارویی با موقعیتهای ترساننده است اما مهم ترین تفاوت بین دوحالت این است که در موقعیت ترسناک فرد خواهان گریز و فرار از موقعیت است؛ اما در موقعیتهای خشم برانگیز فرد خواهان مبارزه است و بدن حالتی به خود میگیرد که خودکار (خودمختار) به سوی محرک رفته و برای مبارزه آماده میشود. ممکن است کسانی که در معرض خشم قرار میگیرند چنان عزت نفس پایینی داشته باشند یا به قدری تحت فشار باشند که نتوانند از بین خشمی که متوجه آنها میشود برآیند؛ در این وضعیت نه تقصیر شخص خشمگین است و نه او مسؤولیتی در قبال آن دارد مگر این که شخص تحت مراقبت و سرپرستی ما باشد. مانند یک زندانی بزهکار یا متهم تحت بازداشت.
عامل فشارزا برای قربانی کردن یا توطئه چینی برای ارتکاب جرم یا عمل مورد نظر به دو شیوه متمایز «تهدید» و «تحریک پذیری»:
قانونگذار تهدید را که سبب ترسانیدن دیگری شود و توان مقاومت شخص را در هم بشکند رافع مسؤولیت دانسته و تهدید کننده را قابل مجازات میداند. اما تهدید همیشه سبب ترسانیدن اشخاص نمیشود. گاهی باعث برانگیختن خشم و حالت پرخاشگری در اشخاص میشود که نتیجه آن ممکن است به خود شخص خشمگین برگردد و به صورت خودکشی وخودناقص سازی متجلی شود و گاهی ممکن است علیه شخص تهدید کننده برانگیخته شود و گاهی سبب آسیب به دیگران گردد.
اساس دفاع تحریک آن است که متهم آن چنان برانگیخته شده باشد که کنترل شخصی خود را از دست داده و به علاوه این تحریک آن چنان باشد که هر شخص متعارفی در موقعیت متهم را به انجام آنچه وی انجام داده وا میداشته است. افعال تحریکآمیز میتواند از هر منشأی ناشی شده باشد؛ خود تحریک میتواند یک جرم محسوب شود، چنانچه کسی دیگری را به ارتکاب جرم تحریک کرده و منجر به شکل‏گیری رفتار مجرمانه در مرتکب شود که ممکن است بعد از مجموعه‏ای از تحریکات ‏که بعد از آخرین تحریک که معمولاً جزئی است به یک‏ باره خود را نشان داده و به اوج می‏رسند، که اگر او نبود آن رفتار شکل نمیگرفت.
در قوانین کیفری اگر چه واکنشهای ناشی از فشارهای روانی به طور ضمنی در برخی ابواب مشاهده میشود مانند تهدید در اکراه که موجب ترس اکراه شونده میشود یا اضطرار که ترس از نقص جان یا مال باعث ارتکاب عمل مجرمانه میشود، در قانون مجازات اسلامی 1392 علاوه بر موارد مذکور قانونگذار به طور صریح بر رفع مسؤولیت در اثر ترس تصریح نموده است و عامل ترساننده را مستوجب مجازات میداند. علاوه بر عدم مجازات و رفع مسؤولیت، اگر ترسانیدن موجب صدمه بر عقل شخص شود، مانند زائل کردن و یا نقص در عقل نیز عامل ترساننده محکوم به پرداخت دیه و یا ارش به آن شخص میباشد. گنجانیدن فشارهای روانی در عوامل رافع مسؤولیت به دلیل نقص در عنصر معنوی جرم و بی ارادگی در انجام عمل و جلوگیری از پراکندهگویی در قانون و قرار دادن معیاری عینی برای اثبات عنصر معنوی در دوران معاصر ضروری به نظر میرسد. اگرچه قانونگذار در موارد مذکور به شکل پراکنده عوامل فشارهای روانی را در رفع مسؤولیت مؤثر دانسته اما این پراکندهگویی با قانونگذاری صحیح و مطمئن منطبق نیست و باید معیاری عینی و علمی را ملاک قرار داد.
ب- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
در مورد جرائم ناشی از فشارهای روانی که اراده مرتکب را از او سلب میکند رویههای قضایی کشورمان قائل به عدم پذیرش دفاعیهها آنهاست و این در حالی است که وجود اختیار و اراده آزاد از شرایط اساسی برای مسؤولیت کیفری در قانون مجازات اسلامی میباشد. لذا جهت حمایت از افرادی که به نحوی ازانحاء قربانی این فشارهای روانی غیرقابل تحمل میشوند و ممکن اشخاصی با سوءاستفاده از این ضعفها باعث برانگیختن اشخاص به سوی خواست وهدف خود باشند و آنها را قربانی خواستهها و توطئهچینیهای خود میکنند تا به اهداف و خواستههای خود برسند، درقانون باید تدابیری اندیشید. مثلاً چون عموماً در جامعه اسلامی مردم نسبت به نوامیس یا دین حساس میباشند با حمله لفظی و با تحریک به نحوی که خود را در جریان جنایت قرار ندهند موجب برانگیختن فرد به سوی هدف خود باشند. از طرف دیگری امروزه وجود مجازاتهای سنگین برای مجرمین وآثار کیفری آن برای بزهکاران سبب شده که جرایم کمتر برعلیه تمامیت جسمانی صورت گیرند به وسیله خود جانیان صورت گیرد، بلکه شکل دیگری از مجازاتها امروزه در جامعه رواج دارد که برعلیه روان و اعصاب افراد است که با تهدید و تحریک سبب برانگیختن دیگران به سوی اهداف خود میشوند، چون اولاً آثار ظاهری اصلاً ایجاد نمیکنند تا آنها را به راحت محاکمه کرد، ثانیاً مرتکب به راحتی بر علیه دیگران میتواند آنها را اعمال کند و اثرات محسوس و زیادتر آن متوجه مباشرین مادی است تا مباشرین معنوی و درجه دوم، ثالثاً اثبات آنها در محاکم اصولاً به راحتی نیست چرا که عنصر معنوی معیار عینی ندارد و معمولاً به دلیل حساسیت و واکنش غیرمعقول افراد نسبت به آنها دعوا دو جانبه میشود که در واقع آن که حافظ حیثیت خود بوده محکوم میشود.
از آنجا که جرایم ناشی از فشارهای روانی مگر اینکه به حد جنون برسد دررفع مسؤولیت بیتأثیر است لذا قانونگذار فرض در کنترل و مهار اشخاص تحت هر شرایطی دانسته است و انسان را به رباتی فرض کرده تا تحت هر فشاری قادر به درک کامل و کنترل سیستم عصبی خودمختار باشد و این ضعف قانونگذار است که بین نوع بیمارگونه آنها با نوع عمومی که هر فردی قادر به کنترل آن میباشد نگذاشته که امروزه موجب سوء استفاده بسیاری از جنایتکاران و تضییع حقوق اشخاص شده و نیاز به اصلاح رویههای موجود لازم به نظرمیرسد.
ج- اهداف مشخص تحقیق
رفع مسؤولیت درمورد جرائم ناشی از فشارهای روانی سالب اراده مرتکب و گنجانیدن این فشارها در عوامل رافع مسؤولیت به دلیل نقص در عنصر معنوی جرم و بیارادگی در انجام عمل که در این وضعیت دستگاه عصبی خودمختار برای مقابله با عوامل فشارزا و کاهش فشار به ترشح هورمونهای در بدن اقدام میکند که باعث تغییر عملکرد مغزی و اختلال در ادراک میشود.
حمایت از مجرمینی که خود قربانی اشخاص دیگری هستند یا با توطئهچینی برای ارتکاب عمل مجرمانه به وسیله دیگران برانگیخته میشوند.
تفکیک بیارادگی خود انگیخته از بیارادگی ناخودآگاه در این حالت با یک دفاع موفق در خصوص مسلوب الارادگی موجبات برداشت کامل اتهام را فراهم می سازد. با این وجود، دفاع مذکور را به سه طریق خود انگیخته محسوب می شود: (1) متهم در صورتی که قبلاً مقصر بوده باشد بی ارادگی قابل استناد نمی باشد (2) مستی خود کرده، هرگز منجر به مسلوب الارادگی نخواهد شد؛ (3)اگر بیارادگی ناشی از بیماری روانی باشد و شخص با مسامحه سبب آن شده باشد بیارادگی دفاع محسوب نمیشود.
توسعه دامنه مباشر معنوی به موردی که سبب برانگیختن بزهکار شود و با توطئهچینی و قربانی کردن دیگران سبب ارتکاب جرم میشوند و خود را در جریان اصلی دعوا قرار نمیدهند.
جلوگیری از پراکنده گویی و ذکر موردی جرایم در ابواب مختلف قانون به منظور قانونگذاری صحیح ومطمئن برای رفع مسؤولیت کیفری در قانون مجازات اسلامی.
حذف برخی اصلاحات منسوخ و بیکاربرد اعصار گذشته و جایگزینی واژههای علمی با معیاری عینی برای اثبات آنها زیرا عنصر معنوی به دلیل قابلیت انتساب عنصر مادی به مجرم به سختی در رویههای قضایی علیه مباشر معنوی قابل اثبات میباشد.
د- سؤالهای پژوهش
1. آیا بیارادگی ناشی فشارهای روانی میتواند در رفع مسؤولیت کیفری مؤثر باشد؟
2. آیا تأثیر بیارادگیهای خودانگیخته با بیارادگی ناخودآگاه در مسؤولیت کیفری به یک اندازه میباشد؟
ه- فرضیههای تحقیق
– سلب اراده در اثر فشارهای روانی در مواردی خارج از کنترل شخص است و ناشی از فعالیتهای خودکار مغزی باشند در صورتی که آن شرایط غیرقابل تحمل شود باید به نحوی مسؤولیت کیفری شخص را منتفی دانست.
– در مواردی آنچه سبب سلب اراده میشود خود شخص است که به نحوی از انحاء باید نتیجه آن عمل را بداند و در برخی موارد سبب آن، عامل خارج از خواست فرد است و ممکن است نتیجه عمل قابل پیش بینی نباشد لیکن تأثیر هر دو عامل در رفع مسؤولیت به یک ترتیب نباید باشد.
1- 2- مروری بر ادبیات و سوابق تحقیق
با توجه به جدید بودن موضوع مورد بحث در قانون مجازات اسلامی بحثی از موضوع مورد بحث به عنوان تأثیری در رفع مسؤولیت در قانون نشده است. اگرچه به صورت موردی و پراکنده یا به طور ضمنی برخی عوامل در قانون تصریح شده است.
بایستههای حقوق جزای عمومی، دکتر ایرج گلدوزیان – اگر امیال درونی و شخصی به حد جنون رسیده باشد و موجب عدم توانایی مرتکب بر تشخیص حسن و قبح امور گردد، رفع مسؤولیت به جای طرح عامل اجبارمعنوی با احراز جنون خواهد بود.
جامعه شناسی جنایی، دکتر مهدی کینیا – جرایم ناشی از خشم و ترس و استرس معمولاً در محاکم مورد پذیرش قرار نمیگیرند.
حقوق جزای عمومی- دکتر محمد علی اردبیلی، سختگیری رویه قضایی در پذیرفتن اجبار معنوی درونی و معافیت بزهکار از مجازات به مراتب بیشتر از حالتهای دیگر اجبار است. اگر شدت هیجان و یا کشش مفرط به میزانی رسد که قدرت اراده را از فاعل سلب و یا آشفتگی فکری در او ایجاد کند ممکن است قائل به اجبار مادی و یا جنون شویم.
روانآزادگی یا رواننژندی به رفتارهای نابهنجاری گفته میشود که هم جامعه را خوش نمیآید و هم معمولاً برای شخص رواننژند خوشایند نیست. فردی که دچار رواننژندی میشود، بر اثر فشار نیازمندیهای درونی و بیرونی، شخصیتی سخت و خشن پیدا میکند و با دشواری با محیط همساز میگردد و فرد در اثر برخورد به تضاد و اضطراب ناشی از این امر به دفاع از خود اقدام میکند. این بعد از شخصیت عکسالعمل ذاتی افراد است که تحت تأثیر محرک(درونی- بیرونی) فشارزا دست به رفتار ضداجتماعی میزنند به علت نبودن راههای در دسترس جهت بدست آمدن هدف مورد نظر با شرایط محیط برای خواسته های خود می باشد. بر طبق یک قاعدۀ کلی جرم مساوی است با تمایلات فرد به علاوه وضعیت کلی(محیطی- اجتماعی) تقسیم بر مقاومت اشخاص. بنابراین، اگر موقعیتی اعم از محیطی، روانی، اجتماعی مقاومت فرد را درهم بشکند، ممکن است جرم صورت گیرد از این رو جامعه وظیفه دارد نه تنها یاریگر مجرم باشد که «مقاومت» خود را در برابر رفتار مجرمانه افزایش دهد، بلکه موقعیتهایی را که ممکن است انگیزۀ رفتارهای تبهکاری در او شود، به حداقل ممکن برساند.
ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه – نظریۀ آیزینگ تعامل بین محیط و ویژگیهای دستگاه اعصاب را مطرح میکند. بخصوص توجه آیزینگ به تفاوت افراد در دستگاه اعصاب به عنوان اساس بیولوژیکی شخصیت مهم است. جرم شناسی نمیتواند وجود عوامل بیولوژیکی را در جرم نادیده بگیرد حتی اگر این عوامل تنها در مورد درصد کمی از افراد صادق باشد. نظریۀ آیزینگ منحصر به فرد است و این عوامل ذاتی و مادرزادی در فرد نسبت به محرکهای استرسآور و فشارزا است.
کنترل خشم، فیلد، گیل لیندن – ممکن است کسانی که در معرض خشم قرار میگیرند چنان عزت نفس پایینی داشته باشند یا به قدری تحت فشار باشند که نتوانند از بین خشمی که متوجه آنها می شود برآیند. در این وضعیت نه تقصیر شخص خشمگین است و نه او مسئولیتی در قبال آن دارد، مگر اینکه شخص تحت مراقبت و سرپرستی ما باشد. مانند یک زندانی بزهکار یا متهم تحت بازداشت. مگر اینکه شخص تحت مراقبت و سرپرستی ما باشد. مانند یک زندانی بزهکار یا متهم تحت بازداشت. اما اگر خشم به شیوهای تهدیدآمیز یا ناشایست ابراز شده باشد مشکل شخص است و در مورد آن باید کاری انجام دهد: میتواند یاد بگیرد خشم را با قاطعیت و جرأتمندی بیشتری کنترل کند.
1- 3- روش تحقیق
کشف حقیقت، افزایش دانش و توضیح پدیدهها از جمله اهداف اساسی هر تحقیق علمی میباشد. تحقیق در علوم مفهومی و استدلالی به خصوص در زمینه علوم حقوقی و جزا نیز هدف اعمال قوانین و مقررات در مطالعه مسایل حقوقی- جزایی را دارد و هدف آن نیز کشف اصول کلی یا تفسیر مستنداتی است که از آن برای تبیین، کنترل و پیش بینی رویدادهای عملی در عرصه دادرسی و قضایی استفاده میشود.
در این پژوهش، روش تحقیق ما از نوع کتابخانهای با استفاده از محاسبه نتایج تحقیقات و نیز اعمال قوانین و مقررات مختلف ایران خواهد بود. بررسی دیدگاهها و قوانین قضایی کشور در رابطه با شرایط و موانع مسؤولیت کیفری و نحوه اجرا و اعمال قوانین مذکور بر متهمین در حالی است که شرایط آزمون تجربی و امکان دخل و تصرف از سوی محقق وجود ندارد. در تحقیق حاضر بر بررسی عوامل فشارهای روانی و تأثیر آنها در مجازات در کشور ایران با نگاهی به قوانین دیگر کشورها به هر شکلی که هست میپردازیم. در این تحقیق ما بدنبال بررسی موارد کاربردی و کارآمد که مطابق با حقوق مندرج در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران میباشیم.
این تحقیق به روش کتابخانهای صورت میگیرد. تحقیق کتابخانهای را برخی معادل تحقیق کیفی می‌گیرند؛ چرا که مشاهدات معمولاً به زبان عادی و روزمره مانند روزنامه‌ها بیان می‌شود. در واقع، هدف تحقیقات کتابخانهای اغلب آن است که مشاهده جهان بر اساس چارچوب مرجع افراد مورد بررسی انجام گیرد. البته یافتن فرمولی مناسب در مورد نحوه انجام این تحقیق چندان آسان نیست. از همین روست که بسیاری از دانشجویان مجذوب تحقیقات میدانی می‌شوند؛ چون انجام تحقیق کتابخانهای مستلزم برقراری ارتباط با مردمان غیر از جامعه محقق است. داشتن اطلاعات کافی و ارزشمند در تمام مراحل تحقیق مورد نیاز است، به عبارت دقیقتر هر نوع تحقیق علمی تنها به میزان اطلاعات جمعآوری شده مفید مربوط به موضوع، ارزش دارد. بنابراین آن دسته اطلاعات که واجد ویژگیهای سه گانه زیر باشد در این تحقیق مورد نیاز و توجه ما خواهد بود. 1- اطلاعات مربوط به موضوع باشد. 2- اطلاعات دقیق باشد. 3- اطلاعات به روز باشد. فلذا ضرورت دارد به منظور صرفه جوئی در هزینهها، وقت و انرژی از جمعآوری اطلاعات نامربوط، مبهم و کهنه شده(مگر در موارد ضروری مثل بررسی تاریخی، دیدگاهها و. . . ) اجتناب گردیده و عمل گزینش اطلاعات مورد نیاز از میان انبوه جمعآوری شده صورت پذیرد.
1- 4- مفاهیم
1- 4- 1- علل رافع مسؤولیت کیفری
التزام به تقبل آثار عواقب افعال مجرمانه یا تحمل مجازاتی است که سزای مسئولیت کیفری افعال سرزنش آمیز بزهکار به شمار میآید؛ لکن به صرف ارتکاب جرم نمیتوان بار مسئولیت را یکباره بر دوش مقصر گذاشت، بلکه پیش از آن باید بتوان او را سزاوار تحمل این بار سنگین دانسته، تقصیری را که مرتکب شده است، نخست به حساب او گذاشت و سپس او را مؤاخذه کرد. توانایی پذیرفتن بار تقصیر را در اصطلاح حقوقدانان «قابلیت انتساب» مینامند.
عوامل رافع مسئولیت عبارتند از: شرایط و خصوصیاتی در شخص فاعل جرم که مانع از قابلیت انتساب رفتار مجرمانه به وی شده، به عدم مسئولیت و مجازات او منجر می شود. به اعتقاد حقوقدانان در عوامل رافع مسئولیت جزایی، رفتار مجرمانه همچنان وصف مجرمانه خود را حفظ میکند، اما به دلیل عدم امکان اسناد جرم به اراده خود آگاه مجرم، او را نمیتوان مسئول شناخت و از مجازات او انتظار اصلاح یا اجرای عدالت؛ را برآورده کرد. بعضی از نویسندگان معتقدند در عوامل رافع مسئولیت کیفری، جرم با تمام عناصر تشکیل دهنده آن به طور کامل واقع می شود، ولی به علت فقدان ادراک یا اختیار یا هر دو، مسئولیت کیفری تحقق نمییابد، در عوامل رافع مسئولیت، در واقع، عنصر معنوی جرم بعضی معتقدند که محقق نشده و بدین ترتیب اصولاً جرمی تحقق نیافته است. بعضی دیگر از نویسندگان، میان عوامل مختلف رافع مسئولیت جزایی تفکیک قائل شده و بعضیها فقط اراده مرتکب را زایل می کنند(اجبار، اشتباه) که چیزی را که انجام میدهد نوشتهاند: خوب میفهمد. برعکس، در یکی از آنها مرتکب جرم نتوانسته است بخواهد، چه فرض این است که اختلال روانی وی مانع تشخیص خوب از بد است. در این حالت اخیر، شخص به حداقل قابلیت اسناد نمیرسد، در حالی که در موقعیتهای دیگر، تنها اراده در حد مقتضیات قانونی نیست و در نتیجه عنصر معنوی جرم وجود ندارد(حبیبزاده 1384. فصلنامۀ مدرس علوم انسانی).
1- 4- 1- 1- مقایسه عوامل رافع مسؤولیت کیفری با علل موجهه جرم
در عوامل رافع مسؤولیت کیفری یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده جرم را به دلیل زوال عنصر معنوی جرم، می توان علت مانع جرم نامید. این عناصر شخصی است و فقط در حق خود مرتکب مؤثر و سایر شرکا و معاونان را شامل نمیشود مگر اینکه این عوامل شخصاً در خود آنها هم وجود داشته باشد. بنابراین، وصف مجرمانه همچنان در عمل وجود دارد ولی به علت زوال عنصر معنوی در یکی از مباشرین، شرکا یا معاونین مجازات آن شخص برداشته میشود.
در حالی که عوامل مواجه جرم شرایط و اوضاع واحوال عینی است که وصف مجرمانه را از رفتاری که در شرایط عادی جرم است ، برداشته، صورتی غیر قابل سرزنش به آن می دهد. به عبارت دیگر، همان فعلی که در شرایط متعارف جرم است و طبق قانون مجازات محسوب میشود با پیش آمدن اوضاع و احوال خاص و استثنایی که اختصاص به فاعل جرم ندارد، مسئو لیت خود را از دست می دهد، به طوری که انجام آن برای قانون گذار مطلوب یا حداقل از نظر او مباح و جایز محسوب می گردد.
در واقع علل موجهه عنصر قانونی جرم را از بین میبرند علت زوال این عنصر انگیزۀ خاصی است که در عوامل موجهه جرم وجود دارد. این انگیزه یکی از ارکان اساسی جرم است، به طوری که ممکن است مستقیماً بر تعریف جرم و تحقق آن اثر بگذارد. اطاعت از قانون و اوامر و نواهی حفظ جان یک مال یا ناموس یا آزادی تن خود یا دیگری در قبال حمله غیر قانونی یا شرایط خطرناک تأدیب و تربیت اطفال، شرکت در یک رقابت سالم و سازنده ورزشی و معالجه و درمان و که بیمار، انگیزههای پسندیدهای هستند که قانونگذار نمیتواند حساب آنها را با انگیزههای بد و مجرمانه یکی تلقی کند(حبیبزاده 1384. فصلنامۀ مدرس علوم انسانی).
1- 4- 1- 2- تفاوت علل رافع مسئولیت کیفری با معاذیر قانونی معافیت از مجازات
اگر چه علل رافع مسئولست کیفری با معاذیر قانونی معاف کننده با هم تفاوتهایی دارند اما از یک جهت با هم مشابه هستند و آن این که به عقیده اکثر علمای حقوق، علل رافع مسئولیت، مسئولیت مدنی را از بین نمیبرد؛ بدین نحو که اگر جرمی توسط یک نفر دیوانه و یا طفل صغیری به ارتکاب برسد، فاعل را میتوان از نظر مسئولیت مدنی تحت تعقیب قرار داد و مطالبه خسارت نمود؛ (ولی نمی توان مجازات نمود) که معاذیر قانونی معاف کننده هم چنین شرایط را دارا میباشند. یعنی: فاعل را میتوان از نظر مسئولیت مدنی تحت تعقیب قرار داد و مطالبه خسارت نمود.
علل رافع مسئولیت نسبت برای کلیۀ کسانی که از علل رفع برخوردارند جاریست، در حالی که معاذیر قانونی معاف کننده جرم، نیاز به نصّ قانونی خاص دارد
علل رافع مسئولیت نسبت برای کلیۀ کسانی که از علل رفع برخوردارند جاریست، در حالی که معاذیر قانونی معاف کننده جرم، نیاز به نصّ قانونی خاص دارد.
1- 4- 2- فشارهای روانی
1- 4- 2- 1- معنا و مفهوم لغوی
فشار واژهای است که از فیزیک به عاریت گرفته شده و امروز برای بیان فشار روان – تنی کاربرد عام یافته است و حالتی است که روان و تن که ناشی از وارد شدن فشار روحی یا جسمی به فک می باشد، بنابراین شاید فشار روانی معادل دقیقی برای استرس نباشد. چرا که استرس حالتی ناشی از فشار است نه خود فشار، اما با اندکی اغماض میتوان استرس را همان فشار روانی معنی کرد وآن را حالتی دانست که انسان در برابر محرک های ناسازگار بیرونی از خود بروز میدهد. (الوانی 1368، نشریۀ تربیت ).
تنیدگی یا استرس از کلمۀ لاتین Stringere مشتق شده است که به معنی در آغوش گرفتن، فشردن و باز فشردن است، رفتارهایی که می توانند با احساسات متضاد همراه باشد برای مثال می توان کسی را در آغوش گرفت اما در همین حال وی را دچار اختناق کرد. درماندگی یا استیصال نیز اصطلاح دیگری است که از Stringere مشتق شده است و بیانگر احساس رهاشدگی، انزوا، ناتوانی و جز آن است که در یک موقعیت حاد(نیاز، خطر، رنج) در فرد ایجاد میشود. (دادستان، پریرخ. 1387. 25)
فشارهای روانی به کیفیات گوناگونی در زندگی اطلاق میشود که مردم عادی ان را پدیدۀ رنج آور و ناخوشایند میپندارند. پزشکان آن را واکنش فیزیولوژیک، روانپزشکان آن را نشانی فشار عصبی و به کارگیری مکانیزمهای فیزیولوژیک و در آخر روانشناسان آن را باعث تغییر رفتار به حالتهای هیجانی و بحرانی میدانند. (الوانی 1368، نشریۀ تربیت).
قبل از قرن بیستم از اصطلاح تنیدگی در زبان فرانسه استفاده نشد، در حالی که در زبان انگلیسی از قرن هفدهم به بعد، به صورت گستردهای از آن سود جستهاند و رنج و محرومیت، گرفتاری و ناملایمات یعنی همۀ پیامدهای زندگی دشوار را به این کلمه بیان کرده اند. در قرن هجدهم با یک تحول معنایی مواجه میشود، فشار روانی به عامل ایجاد کنندۀ آن، یعنی نیروی فشار و باری که به ایجاد تنش در مدت زمانی کم و بیش طولانی، به تغییر شکل “شیء”(در فلز شناسی) منجر میشود. و از این پس تنیدگی و اصطلاح Strain یعنی تنش مفرط که به تغییر شکل یا انقطاع منتهی میشود، همراه است. پس از این مرحله بود که استدلال بر اساس مشابهت، گذار از یک مفهوم فیزیکی به یک مفهوم روانشناسی را امکانپذیر ساخت که اگر استرس یا تنیدگی به تغییر شکل فلزات میانجامد، تداوم آن نیز میتواند به مرور زمان بیماریهای جسمانی یا روانی را در پی داشته باشد.

1- 4- 2- 2- معنای اصطلاحی فشارهای روانی
فشار روانی به عنوان معادل تنیدگی برای توصیف موقعیتهای برونی به کار خواهد رفت. از اصلاح تنش برای توصیف تأثیر فشار برفرد استفاده شده است؛ و ناتوانی در مقابله با این فشار میتواند در برگیرندۀ نتایجی باشد که از نارضایی تا انحطاط وضع سلامت، گستردهاند. (دادستان، پریرخ. 1387. 34).
به طور کلی تعارف گوناگونی از فشار عصبی و روانی به مفهوم استرس شده است. استرس فرسودگی بدنی یا عاطفی است که بر اثر مسایل و مشکلات واقعی یا تصویری پدید میآید. در تعریف دیگر استرس به مجموعه واکنشهای عمومی انسان نسبت به عوامل ناسازگار و پیش بینی نشده داخلی و خارجی اطلاق گردیده بدین گونه هرگاه تعادل داخلی یا خارجی از بین برود و استرس پدید میآید(kanako Nctso1993 ).
دکتر هانس سلی استرس را به عنوان پاسخ نامشخص بدن به هرگونه تقاضا نامیده است وی مفهوم «حالت سازگاری عمومی» را ابداع کرد. حالت سازگاری عمومی پاسخ خود به خودی به هرگونه تحلیل بدنی یا احساسی نسبت به سلامت یک ارگانیزم است. براون و کمپ بل (1994) استرس(تنیدگی) را به عنوان یک محرک در نظر گرفتهاند. از این دیدگاه، تنیدگی چیزی است که از خارج بر فرد تحمیل میشود و ناراحتیهای جسمانی و روانی را در پی دارد. (دادستان، پریرخ. 1387. 15). فشارهای روانی به واکنشهایی اشاره دارد که فرد در برابر موقعیتها، خواستهها، قیدها و فرصتها نشان میدهد. وقتی فرد با تغییرهای غیرمعقول و یا غیرمنتظره مواجه میشود فشار روانی را لمس میکند(براتوند،33). سلیه(1956) فشار روانی را به منزلۀ یک پاسخ توصیف کرده است. این الگو که بر نشانگان عمومی سازش مبتنی است. تنیدگی را یک فرایند پاسخدهی میداند از زاویۀ پویایی در عین حال درونی و برونی، استرس یا تنیدگی به منزلۀ عاملی برونی است که توسط یک فرد در فضا و زمان معینی ادراک میشود. فرد دفاعهای روانی را برای مقابله با آن بکار میاندازد و در عین حال، نظامهای خودکار زیست شناختی نیز با این دفاعهای روانشناختی پیوند مییابند. زندگی روانی فرد بر اساس این عمل میتواند از هم پاشیده شود.
با این حال، تعریف پذیرفته شده هر چه باشد، اغلب دانشمندان اتفاق نظر دارند بروز فشارهای روانی فرد را وادار میکند تا در جهت تغییر موقعیت خود یا سازشیافتگی با آن گام بردارد؛ سازشیافتگی که میتواند مؤثر یا نامؤثر باشد.
فصل دوم
تبیین فشارهای روانی
2- 1- تبیین فشارهای روانی از لحاظ روانشناختی
فشارهای روانی یک پدیدۀ جهانی است و خصیصۀ اصلی آن، اینست که تمامی ابعاد روانشناختی، جسمانی، خانوادگی و اجتماعی افراد آدمی را به میان میکشد. تاکنون فشارهای روانی به منزلۀ «بیماری» جوامع پیشرفتۀ صنعتی مورد نظر قرار گرفته است؛ جوامعی که در آنها انسانِ محروم از ساختار مذهبی، خانوادگی و اجماعی مناسب، به منابع روانشناختی و جسمانی خود کاهش یافته و دیگر نمیتواند به شیوهای رضایتبخش، با خواستههای روزمرۀ محیط خود و دگرگونیهای آن مقابله کند.
مفهوم فشارهای روانی، با در نظر گرفتن روابط پیچیده روان و تن، امکان نوآوری در قلمرو حقوقی و پذیرش دیدگاهی جدید دربارۀ انسان در جهان قرن بیستویکم را فراهم خواهد کرد. بنابراین فشارهای روانی داری مراحل و خصوصیات ویژهای میباشد که بررسی آن ضروری به نظر میرسد.
2- 1- 1- مراحل فشارهای روانی
برخلاف تصور عموم که همواره فشارهای عصبی را به مفهوم منفی در نظر میگیرند، فشارهای عصبی همیشه بد مذموم نیست. البته یک شکل فشارهای عصبی که بار منفی دارد «دیسترس» نامیده میشود که هنگام ناراحتی در ما ایجاد میشود. اما فشار عصبی، حالت مثبت و خوشایندی هم دارد که به وسیلۀ موارد خوب ایجاد میشود و «یوسترس» نام گرفته است.
در فاز منفی، فشارهای روانی، نامستعد هستیم به: خستگی، بیحوصلهگی، کاهش دقت، بدبینی، بیماری، حوادث، عدم برقراری ارتباط مناسب و خلاقیت کم اما در فاز مثبت(استرس) منجر میشود به نیروی زندگی، جدیت، خوشبینی، تمرکز فکری، روابط شخصی مناسب و افزایش خلاقیت واکنش فرد نسبت به تنیدگی بر حسب ویژگیهای وی و با توجه به منابعی که در این رویارویی در اختیار دارد، تغییر میکند. منابع مالی، سطح تحصیلی، وضع سلام، ویژگیهای روانشناختی مانند هوش و حالات خلقی، خصیصهای فردی مهارتها و هم چنین سن و جنس در سطح اول قرار دارد. افزون بر این، منابع خانوادگی مانند انسجام، سازش پذیری، ارتباط و مهارت در حل مسأله و بالاخره حمایتهای اجتماعی را در سازش یافتگی با رویدادهای تنیدگیزا مهم دانستهاند. (دادستان، پریرخ. 1387. 19).
2- 1- 1- 1- مرحلۀ آگاهی دهنده یا اعلام خطر
در این حالت تغییرات فیزیولوژیکی و روانی در انسان به وجود میآید که مرحلۀ نخست یا اعلام خطر نامیده میشود. در این مرحله مقاومت بدن برای آمادگی مبارزه با عامل استرس به اندکی پایینتر از حد معمول کاهش مییابد. وضعیتی که در آن عواطف و هیجانها، فرایند اندیشیدن و حالتهای بدن انسان کشش و سنگینی وارد میآید، توانایی انسان در سازگاری با پیرامون به خطر میافتد.
2- 1- 1- 2- مرحلۀ مقاومت و واکنش
در این حالت در وضعی بالاتر از حد متوسط قرار میگیرد و به طور مداوم در برابر فشارهای روانی مقاومت میکند این مرحله به دو صورت دیده میشود
الف) واکنش نسبت به استرس
ب) مسلط شدن بر استرس
بنابراین واکنش فرد در برابر فشارهای روانی همواره به صورت اجتناب امکان پذیر نیست؛ اما باید توجه داشت که اجتناب به عنوان یک روش مقابله همیشه نا مطلوب نیست، وقتی فرد با مشکل کوچکی روبرو می شود، مثلاً با تهدید کوتاه مدت یا وضعیت فشارزایی که هیچ کنترلی بر آن ندارد روش اجتناب ممکن است انطباقیتر باشد. در کل اجتناب و برخورد آگاهانه با مشکل مورد خاص خود را دارد ولی استفاده افراطی یا تفریط از هر کدام میتواند غیرانطباقی باشد و فشارهای روانی از طریق دستگاه عصبی به طور خودکار سبب اختلال عضوی و روانی میشود. به طور کلی تأثیر مسائل روانی برجسم از چشم پوشیده نیست. مثلاً یافتههای روانکاوی به ما میآموزد که ترسهای نابهنجار زادۀ به خطر افتادن محرکهای غریزی انسان است و بعنوان ندایی هستند که در ضمیر ناخودآگاه انسان سر بر میآورند و اجتناب کردن بهعنوان یک سیستم دفاعی به نوبه خود موجب اختلال عصبی میگردد. (یولای هامبورگ. 1993).
علاوه برآن، عصبانیت غریزهای برای دفاع از حقوق از دست رفته است؛ که بر فرد در زمانی که وحشت زده میشود یا مورد بیاحترامی و بیتوجهی قرار میگیرد عارض میشود و ممکن است افعال ناشی از آن در افراد متفاوت باشد، در برخی به صورت درون ریز وبرخی به صورت برون ریز میباشد. تغییرات فیزیولوژیکی که بدن هنگام مواجهه با محرکهای خشم برانگیز بسیار مشابه به پاسخهای بدنی بههنگام رویارویی با موقعیتهای ترساننده است اما مهمترین تفاوت بین این دو حالت این است که در موقعیت ترسناک فرد خواهان فرار و گریز از موقعیت است؛ اما در موقعیت خشمبرانگیز فرد خواهان مبارزه است و بدن جالتی به خود میگیرد که ناخودآگاه به سوی محرک برانگیخته میشود. (امامی نائینی، نسرین. 1387. 24).
این دوحالت فارغ از اینکه کدام نتیجۀ بهتری دارند مرحله دوم فشارهای روانی یا مرحله مقاومت و واکنش نامیده میشود. آنچه سبب واکنش در این مرحله میشود، تغییرات نیرومند و گستردهای است که توسط هورمونها و مواد شیمیایی به عمل میآید و واکنشهای جسمی را پدید میآورد.
2- 1- 1- 3- مرحلۀ فرسودگی یا بهبود
در این مرحله در مواردی هم حالت آرمش اولیه یا بهبود پدید میآید. مثلا عامل تحریک کننده از میان رفته، واکنش پدید آمده است، کانون بدن از نظر عصبی و فیزیولوژیکی مشغول ترمیم میشوند و اعصاب و وضع فیزیولوژیکی و روانی فرد به حالت عادی برمیگردد. اما اگر واکنش به درازا بکشد و حالت بهبود یا برگشت به حالت عادی به سرعت از میان برود یا کوتاه شود مقاومت در برابر استرس شروع به پایین آمدن میکند. عملکرد مغزی با تغییرات سوخت و سوزی دچار مشکل میشود و سیستم ایمنی بدن شروع به از دست دادن کارایی خود میکند.
پس از تأثیر دراز مدت عوامل تنیدگیزا ظاهر میشود. به محض بروز نشانههای فرسودگی، ضایعات مشخص کنندۀ وهلۀ هشدار از نو آشکار میگردد و مرگ را در پی دارند(دادستان، پریرخ. 1387. 113).
2- 1- 2- مکانیزمهای زیستشناختی فشارهای روانی
فرد در یک موقعیت فشارزا ممکن است آهنگ تنفس تسریع شود و اکسیژن بیشتری با ارگانیزم میرساند. ضربان قلب افزایش مییابد و سوخت و سازهای مختلف بدن را تسهیل میکند و ریتمهای مغز نیز سریعتر میشوند. عضلات به علت افزایش اکسیژن و قند تحریک میشوند و دفاعهای مصون کننده فعالتر میگردند. اکتشافهای 60 سال اخیر، مکانیزمهای مختلفی را که ارگانیزمهای بدن در موقع تنیدگی به کار میاندازد، آشکار کردهاند.
2- 1- 2- 1- هورمونهای فشارهای روانی
کانن نقش آدرنالین و سیستم سمپاتیک را در هیجان نشان داده بود. سیله توجه خود را به غدد فوق کلیوی و ترشح آنها معطوف کرد؛ این غدد از دو بخش تشکیل شدهاند بخش مرکزی و بخش پیرامونی یعنی قشری آن. بخش مرکزی غدد فوق کلیوی که مبنای چنین شناختی آن مانند سیستم عصبی سمپاتیک است، از سلولهای کرومافین تشکیل شده که با اعصاب احشایی یعنی فیبرهای عصبی سمپاتیک که از نخاع شوکی خارج میشوند مرتبط هستند. تحت تأثیر تحریکهای عصبی سمپاتیک یعنی تحریکهایی که از هیپوتالاموس(مغز) منشعب میشوند، اعصاب احشایی استیل کولین را آزاد میکنند که بر دریافت کنندگان آن که روی زایدههای سلولهای کرمافین قرار دارند، تثبیت میشوند و بدین ترتیب آدرنالین و نوراآدرنالین وارد جریان خون میگردند. (دادستان، پریرخ. 1387. 123)
ترشح آدرنالین و نورآدرنالین را باید در چهارچوب یک پاسخ کوتاه مدت مورد نظر قرار داد؛ پاسخی که با بسیج انرژی برای مصرف بلافاصلۀ آن با هدف مبارزه و گریز مطابقت دارد. به نظر میرسد که در حالت ترس یا حالتهای افسردگی و اضطراب مقدار آدرنالین و در حالت های خشم و پرخاشگری، مقدار نورآدرنالین بالاتر است. این بسیج انرژی که در موقعیتهای واقعی مبارزه یا گریز صورت میگیرد؛ میتواند زیانآور باشد چون اسیدهای چرب آزاد را تسهیل میکند.
قسمت قشری غدد فوق کلیوی، هورمونهایی را با ساخت استروئید که «هورمون تنیدگی» نیز نامیده میشود، ترشح می کند؛ هورمونهای تنیدگی در پاسخ به حضور هورمون دیگری که توسط هیپوفیز قدامی ترشح میگردد، یعنی هورمون آدرنو- کورتیکوتروپیک(ACTH) وارد خون میشوند. این هورمونها تحت تأثیر هورمونهای هیپوتالاموس یعنی «عامل به راه اندازندۀ کورتیکوتروپیک»(CRF) تولید میشود.
به طور خلاصه(CRF) که توسط نورون های هیپوتالاموس ترشح میشود ساخته شدن استیل کولین توسط لب قدامی را به راه می اندازد؛ هیپوفیز غدهای است که در حفره ها در قاعدۀ جمجمه قرار دارد و از دو بخش تشکیل شده است: الف) هیپوفیز قدامی که با ترشح انبوه ACTH و سوماتوتروفیک یا هورمون رشد به تنیدگی پاسخ میدهد و باعث میشود که هورمونهای دیگر هیپوفیز قدامی دچار بازداری شوند(ترشح فرآیند پرولاکتین به هنگام استرس) ب) هیپوفیز خلفی که وازوپرسین هورمون مّدر و فزایندۀ فشار را ترشح می کند. (دادستان پریرخ. 1387. 124).
2- 1- 2- 2- نقش هورمونهای فشارزا
فشارهای روانی دارای یک مکانیزم فوق کلیوی – هیپوفیزی است و تجربه نشان می دهد که پاره ای از هورمونها(ACTH، گلوکورتیکوئید) معمولاً مانع آسیب دیدگاهها میشوند و پارهای دیگر مانند مینرالو – کورتیکوئید آسیب دیدگاهها را به وجود میآورند.
پاسخهای مختلف در برابر فشارهای روانی، پیامد تأثیر همزمان سه سیستم متفاوتی هستند که در سطور پیشین توصیف شدند؛ یعنی فرمان هیپوتلاموس، سیسیمت سمپاتیک قسمت مرکزی فوق کلیوی و سیستم قسمت قشری فوق کلیوی.
اکتشافهای اخیر ثابت کردهاند که بین این سیستم های مختلف، تعاملهایی وجود دارند که موجب شکل دهی متقابل آنها به یکدیگر میشوند. بدین ترتیب است که گوناگونی سازشهای جسمانی و روانی – هیجانی افراد آدمی در برابر خواستههای محیط درونی و برونی درک کرد. (دادستان پریرخ- 125. 1387).
آدرنالین مؤثرترین عاملی است که میتواند تغییرات زیست شناختی را برای مقابله با تنیدگی به راه اندازد. اگر خواستۀ محیطی جنبۀ اضطراری کمتری داشته باشد نورآدرنالین کاملاً کفایت میکند. اما هنوز بسیاری از مسائل در سطح نظام غدد مترشحه و در سطح سیستم اعصاب مرکزی، ناشناخته ماندهاند، یعنی مکانیزمهایی که جنبۀ روانی انسان را وارد عمل میکنند هنوز لاینحل ماندهاند.
آدرنالین انسان را به قدر پرانرژی میکند که ماهیچههای انسان به گونهای تهدیدآمیز سفت و سخت و آمادۀ جنگ میشود؛ و آثار دیگر آن تکان دادن مشتها، با انگشت اشاره کردن، گذاشتن دست ها به کمر، هل دادن و فشار دادن و چنگ زدن، با دست کوبیدن، با صدای بلند فریاد کشیدن، ذل زدن، با عصبانیت نگاه کردن، آوردن سر به سمت جلو، خشک وجدی بودن، دهندره کردن، گذاشتن دست روی گوش، بیش از حد نزدیک ایستادن، لبخندهای کنایه آمیز و پوزخند. (شمسیپور، حمید. 1389. 188)
بنابراین اگر موقعیت تنیدگی زا مدت زمان مدیدی تداوم یابد، این خطر وجود دارد که واکنش سازشی به بی نظمیهای ارگانیکی منتهی شود. (دادستان، پریرخ. 129. 1387)
2- 1- 3- موقعیتهای فشارهای روانی
در موقع تنیدگی، هر انسان جهت محافظت از خود یا به جهت کاهش فشار روانی به طور ناهشیارانه و خودکار با فرمان از دستگاه عصبی دست به اقدام میزند که نتیجۀ این اقدام بازدهی اجتماعی منعکس میشود.
در موقعیت محافظت از خود، بدن ما برانگیخته میشود و در وضعیتی قرار میگیرد که بتواند با حداکثر نیروی جسمی، برای مقابله با آزار و اذیت احتمالی، به ما کمک کند. این حالت معمولاً پاسخ طبیعی «جنگ» نام دارد.
در موقعیت کاهش فشار بدن فرصتی پیدا میکند تا تنش جسمی را که در اثر مواجهه بیش از حد با شکست و ناکامی در بدن ایجاد شده از روش خود بردارد. ابراز جسمی خشم روش مؤثر برای کمک به دستگاه عصبی خودمختار است تا فعالیتش به حالت طبیعی بازگردد، حالتی که معمولاً به آن «آرامش بعد از طوفان» میگویند. (شمسی پور، حمید. 1389. 44).
بنابراین ممکن است خود کسانی که در معرض خشم قرار میگیرند، چنان عزت نفس پایینی داشته باشند یا به قدری تحت فشار باشند که نتوانند از پس خشمی که متوجه آن میشود برآیند، چرا که نه تقصیر شخص خشمگین است و نه مسؤولیتی در قبال آن دارد. اما اگر خشم به شیوهای تهدیدآمیز یا ناشایست ابراز شده باشد مشکل ماست و میتوانیم در مورد آن کاری انجام دهیم؛ میتوانیم یاد بگیریم خشم را با قاطعیت و جرأتمندی بیشتری کنترل کنیم(شمسی پور، حمید. 1389. 44).
2- 1- 3- 1- واکنش جسمانی نسبت به فشارهای روانی
افراد به طور روزمره با تهاجمهایی که ماهیت متفاوت دارند، با سرخوردگیها، تهدیدها و فقدانهایی که میتوانند نتایج سهمگینی داشته باشند، مقابله میکنند. احساسهایی که بر اثر عوامل بیرونی تنیدگی برانگیخته میشوند میتوانند «تعادل حیاتی» فرد را به مخاطره بیاندازد.
فرمانروایی شخصیت انسانی که روان تحلیلگران آن را «من» مینامند، پایگاه تالیف و نظم دهی است؛ کنش اصلی «من»، حفظ تعادل بین دو نظام توحید یافته یعنی نظام فیزیولوژیکی و نظام روانی موجودات انسانی است؛ نظامهایی که به نوبۀ خود، در مجموعۀ پیچیده تر شخصیت، توحید یافتهاند. بنابراین پایگاه «من» به طور دایم، زیر فشار خواستههای غریزی، نیازهای جسمانی و تهدیدها و خواستههای مفرط ناشی از محیط برونی قرار دارد که باعث تنیدگی آن می شود. در مواردی که تهدیدها، ناکامیها و مشکلات افزایش مییابند و به مرحلۀ مهاد فشار میرسند، کششها بیش از پیش پیچیدۀ «من» برای حفظ تعادل حیاتی وارد میدان میشوند؛ این واکنشها به ترتیبی که در زیر میآید، به هنگام شکست مکانیزمهای پاسخ دهی به تنیدگی(فشارهای روانی) به شکل های زیر بروز میکنند:
الف) مکانیزم های نظم دهی سطح اول
یکی از نخستین نتایج شکست مکانیزمهای معمول نظم دهی، احساس بروز مشکلات در سطح مرکز فکری و مهار خویشتن است. در چنین مواردی به نظر میرسد فرد در مهار کردن خویشتن ناتوان است و برای جبران و غلبه بر این ناتوانی، کوششهایی را در جهت حذف یا بازداری آن انجام میدهد. وقتی باز خورد افراد در برابر دیگری، جنبۀ اخفاگرانه را احتیاط آمیز به خود می گیرد و به نظر میرسد که در زیر نقاب قدرت، بازخورد سرسختانهای را اتخاذ کردهاند یک فزون سرکوبگری در کار است. حالتهای مراقبت، زود رنجی و عدم تمرکز که اغلب برانگیزاننده هستند.
حالت فزون هیجانزدگی که بسیار شبیه حالت قبلی است، به طور وسیعی از تظاهرات مانند خندههای هیستریکی، حملههای خشم، رفتارهای غیر منطقی و زودرنجی که گاهی با افسردگی و فزون کشیهای بیاختیار توأماند، پوشش میدهد و به عنوان فرعی تبدیل یا جابجایی حملههای پرخاشگرانه محسوب میشود.
ب) مکانیزمهای نظم دهی سطح دوم
خصیصۀ اصلی مکانیزمهای تعادل حیاتی سطح دوم، قطع رابطۀ نسبی با واقعیت، اعم از اشخاص مورد علاقه، مورد تنفر یا وحشتآفرین است. که این مواد پایگاه «من» با توسل به یک مکانیزم دفاعی که اصل واقعیت را نادیده میانگارد، برخی از کنشهای لازم برای یک زندگی بهنجار را، قربانی میکند. کنارگیری از واقعیت براساس جابجایی هنگامی به وقوع میپیوندد که رنج روانی از کمبود دلبستگی به موضوع عشق و نسبت دادن نیات تهدید آمیز به وی ناشی میشود. در این صورت شخص بیگناه دیگری، آماج فرافکنی کشانندههای پرخاشگرانۀ پایگاه «من» قرار میگیرد.
وهلههای متناوب انکار و پذیرش واقعیت نیز گاهی قابل مشاهدهاند و به نظر میرسد که هنگام گذار از چنین وهلههایی فرد بازخورد تحریکآمیزی را میپذیرد که اطرافیان را به سمت رفتاری که ملغمهای از عشق و تنبیه است، سوق میدهد. (دادستان، پریرخ. 1387. 101).
ج) مکانیزمهای نظمدهی سطح سوم
هنگامی که تنیدگی به بروز کشانندههای غریزی خطرناک و مهار نشدنی منتهی شود ممکن است با نوعی انقطاع یا «از هم پاشیدگی» من مواجه میشویم. افراد معمولاً در برابر دو نوع رویداد ضربه آمیز، یعنی رویدادهای دراز مدت و رویدادهای وهلهای، موقت و بازگشتی قرار میگیرند. واکنش نسبت به این رویدادها ممکن است به صورت قتل یا انفجار مهارنشدۀ خشم باشد و یا آنکه احساس خشم به سوی فرد بازگردد و به خودکشی و یا خود ناقص سازی، منتهی شود. همچنین از هم پاشیدگی سازمان یافتگی «من» میتواند در قالب اعمال جنسی خشونتآمیز مانند تجاوز یا انحراف جنسی نمایان شود. (دادستان، پریرخ. 1387. 103).
د) مکانیزمهای نظم دهی سطح چهارم
در برخی از مواقع، به انقطاع از هم پاشندۀ «من» چنان ترمیم ناپذیر است که پایگاه نظم دهی را دچار فرسودگی یا آسیب دیدگی کامل میکند.
در این موارد به نظر میرسد که «من» با جدا شدن از واقعیت، خود را منزوی میکند و تخریب شدگی به صورت طرد کامل واقعیت تحقق مییابد که با اختلال های روابط بین – شخص تا حد جدایی از موضوعهای عاشقانه نیز توأم است و در موارد افراطی، به آنچه جونز «آفانی زیس» یا از بین بردن میل جنسی مینامند، منتهی میشود. (دادستان، پریرخ. 1387. 104)
از هم پاشیدگی میتواند به سطوح بیش از پیش عمیق دستگاه روانی راه یابد و حالات توهمی، هذیانی و بالاخره روان گسستی را ایجاد کند. گرچه در این حد، فرد به بالاترین سطح ازهم پاشیدگی کنشوری روانی مانند حالات آشفتگی، مالیخولیا، بهت زدگی، صرع، رفتارهای نامنسجم همراه با اختلالهای گفتار، حالات پارانویایی و جز آن می رسد اما گریز از واقعیت را می توان هنوز به عنوان شیوهای تلقی کرد که ارگانیزم برای حفاظت از خود به کار میبندند. همۀ این حالات و نشانههای مرض، انعکاس ازهم پاشیدگی کنش وری روانی هستند و با پرداخت چنین بهای گزافی است که از سانحۀ نهایی انحلال دستگاه روانی اجتناب میشود.
ه) مکانیزمهای نظم دهی سطح پنجم
غریزههای مرگ یا نیروهای ویرانگری که دارای انرژی تخریب کنندۀ قابل ملاحظه هستند، در نهایت میتوانند موجود انسانی را تا حد فرسودگی و مرگ سوق دهند؛ زندگی روانی از مجموعۀ این حرکات کند یا سریع سازمان یافتگی و یا زهم پاشیدگی که توسط پایگاه «من» تنظیم میشود، تشکیل شده است (دادستان، پریرخ. 1387. 104).
2- 1- 3- 2- تأثیرات فشارهای روانی در عملکرد انسان
علت فشارهای روانی هرچه باشد، افزایش نور آدرنالین را که توسط نورونهای مغز تولید می شود، در پی دارو آنزیم PNMT این نوار آدرنالین را به آدرنالین که فرمانهای هیپوتالاموس را تحت تأثیر قرار میدهد تبدیل میکند. آدرنالین مغزی، فعالیت هیپوفیزی – غدد فوق کلیوی را دچار بازداری میسازد و هر اندازه فشار روانی شدیدتر باشد آدرنالین بیشتری توسط مغز تولید میشود و پیامد آن یک عمل بازدارندۀ ترشحات CRF و به تبع آن، کورتیکوئیدهاست. (دادستان، پریرخ. 1387. 132)
آدرنالین و نورادرنالین را باید در چهارچوب یک پاسخ کوتاه مدت مورد نظر قرار داد؛ پاسخی که با بسیج انرژی برای مصرف بلافاصلۀ آن با هدف مبارزه یا گریز مطابقت دارد. به نظر میرسد که در حالت ترس یا حالتهای افسردگی و اضطراب، مقدار آدرنالین و در حالتهای خشم و پرخاشگری، مقدار نورادرنالین بالاتر است. (دادستان، پریرخ. 1387. 123)
بنابراین احساسات و هیجان هایی که براساس عوامل بیرونی فشارهای روانی برانگیخته میشود یا تحریک میشوند میتوانند تعادل حیاتی فرد را به مخاطره اندازند. اگر به صورت تنش مفرط درآیند میتواند در سطح بدنی آشکار شود (دادستان، پریرخ. 1387. 97)
فشار روانی دقیقا نیرویی است که چون فشار آن بر سیستمی وارد شود، شکل آن را دگرگون می سازد و با فعال شدن چند نوع از دستگاههای ساختمان بدن، از جمله محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- فوق کلیوی و دستکاه عصب سمپاتیک همراه است. (فشار روانی یا استرس در تهران بزرگ. بی تا. 101)
تفسیر تغییراتی که به علت منشأهای روانی در سیستم ایمنی بدن رخ میدهد کاری دشوار است اما اشخاصی که در موقعیت ها و فشارهای روانی قرار میگیرند با هرگونه عامل بیرونی تحریک کننده، ترساننده و برانگیزنده خشم و نفرت به طور ناهشیار و بیاراده واکنش نشان میدهد. بیتردید در بررسی تأثیر هیجان و تحریکپذیری آن باید درجات متفاوت آن در نظر گرفته شود چون هیجانهای شدید، ادراک را دچار اختلال میکنند. تأثیر انواع هیجانات مانند ترس، خشم، تعجب و جز آن نیز باید در نظر گرفت که احساس ما دربارۀ حادثهای که برای خودمان اتفاق میافتد با آنچه برای دیگران رخ میدهد یکسان نیست. (دادستان، پریرخ. 257. 1389)
4- 2- تبیین فشارهای روانی از لحاظ جامعهشناختی
افراد که تحت تأثیر محرک(درونی- بیرونی) فشارزا دست به رفتار ضداجتماعی میزنند به علت نبودن راههای در دسترس جهت بدست آمدن هدف موردنظر با شرایط محیط برای خواستههای خود میباشد.
نظریۀ آیزینگ تعامل بین محیط و ویژگیهای دستگاه اعصاب را مطرح میکند. بخصوص توجه آیزینگ به تفاوت افراد در دستگاه اعصاب به عنوان اساس بیولوژیکی شخصیت مهم است. جرمشناسی نمیتواند وجود عوامل بیولوژیکی را در جرم نادیده بگیرد حتی اگر این عوامل تنها در مورد درصد کمی از افراد صادق باشد. نظریۀ آیزینگ منحصر به فرد است؛ زیرا کمتر کسی چنین نظریۀ جامع و منسجم دربارۀ رفتار جنایی را مطرح کرده است. (ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 99)
برخی از نظریههایی که اجتماع و محیط را یکی از محرکهای مؤثر بر تحریک افراد به رفتارهای ضداجتماعی و نابهنجار میدانند در ذیل ذکر میشود.
2- 2- 1- نظریۀ فشارهای ساختاری
رفتارهای انحرافی را نتیجۀ فشارهای اجتماع میدانند که بعضی مردم را وادار به انحراف میسازند. تعبیر بسیار ساده این نظریه در یک ضرب المثل باستانی آمده است که «فقر باعث جرم میشود». به موجب این ضربالمثل وجود فراوان فقر در یک ساخت اجتماعی فشارهایی را برای بروز انواع خاصی از انحرافها فراهم میسازد. نظریۀ نوین فشارهای ساختاری مفهوم بیهنجاری یا نابسامانی را به وسیلۀ امیل دورکیم وارد جامعه شناسی کرد. جامعه ای که در آن به طور گسترده بیهنجاری وجود داشته باشد. در خطر تلاش قرار میگیرد؛ زیرا اعضای آن جامعه برای نیل به مقاصد مشترک خطوط راهنمایی در اختیار ندارد و اغلب مواقع احساس جدایی و بیجهتی میکند(دادستان، پریرخ. 1387. 109)
دورکیم مفهوم «بیهنجاری» را جهت روحیۀ مردم جامعههای شهری ابداع کرد. او بیهنجاری را از ویژگیهای اجتماعی میداند که در هنجارها مبنای ثابت و محکمی ندارد و مردم نمیدانند از آنان چه انتظاری میرود و تکلیفشان چیست؟
رابرت مرتن میکوشد تا بیهنجاری را به رفتارهای انحرافی اجتماعی ربط دهد. او میگوید که فرد در نتیجۀ جامعه پذیری هدفهای مهم فرهنگی و نیز راههای دستیابی به این هدفها را که از نظر فرهنگی مورد قبول باشند، فرا میگیرد. هرگاه راههای مقبول دستیابی به این هدفها برای فرد فراهم نباشد و او ناچار راههای دیگری را در پیش گیرد. ممکن است رفتاری از فرد سر بزند که به انحراف اجتماعی منجر گردد.
بنابراین قانون گذار علاوه بر فشارهای روانی بر فرد باید فشاری محیطی و اجتماعی را نیز در مورد مجرمیت یا عدم مجرمیت بزهکاران مورد ملاحظه قرار دهد یا حداقل به مقتضای وضعیت اجتماعی و اقتصادی جامعه که عامل و محرک بروز ناهنجاری های افراد در آن می شود وتجه داشته باشد. چه اینکه ظرفیت پذیرش هنجارها و شرایط حاکم بر محیط اجتماعی در افراد یک امر نسبی میباشد و ممکن است افرادی با توجه به مسائل روانی حاکم بر شخصیت آنها زودتر از برخی دیگر از افراد جامعه مرتکب ناهنجاری شوند و علاوه بر آن باید نوع جرم، شخصیت مجرم و وضع خاص جسمانی و خانوادگی آنها مورد ملاحظه قرار گیرد. برای مثال داستان عبرت انگیز حضرت موسی(ع) که با توجه به شرایط اجتماعی آن زمان و رفتار فرعون و ماموران او سبب شد تا آن حضرت به جای حل و فصل مسالمت آمیز دعوای مرد بنی اسرائیلی با مرد قبطی از طریق مذاکره و به شکل صلح جویانه آن دورا از ظلم و آدمکشی منصرف میکرد دعوای آنها را خاتمه میداد نه خود آن حضرت باعث مرگ یکی از آنها شد چون بر حسب مقام رسالتش باید از آنها دادخواهی میکرد و با توجه به اول آیه که نشان از غفلت مردم و جامعۀ آن زمان میباشد موسی وقتی وارد شهر میشود و با آن دو در حال جنگ و نزاع روبرو می شود که این حالت غفلت بر اجتماع حاکم میباشد و در آیه بعد از گذشت و مغفرت آن حضرت با توجه به قتل یکی از متنازعین سخن به میان میآورد که احتمالاً به سبب همین جامعه و مردم میباشد، حضرت موسی تحت تأثیر شرایط حاکم بر اجتماع و فشار روحی بود که راه سادهتر را نتوانست انتخاب کند.
طغیان و سرکشی یکی از رفتارهای نابهنجار و انحرافی میباشد که وقتی رخ میدهد که شخص به این نتیجه برسد که جامعه موانعی را بر وی تحمیل می کند که مانع نیل او به هدفهایش میشود. از این رو، شخص مزبور علیه هنجارهای جامعه طغیان و سرکشی می کند و در صدد دگرگونی هدفهای خود برمیآید و میکوشد تا وسایل موجود برای رسیدن به آنها را نیز تغییر دهد. (ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 111)
2- 2- 2- نظریۀ تضاد
نظریۀ تضاد به طور کلی بر عواقب شخصی و اجتماعی تمرکز قدرت و ثروت در دست عدهای محدود تکیه میکند. نقطۀ عطف این نظریۀ آن است که گروههای ثروتمند و قدرتمند جامعه دارای علاقۀ مشترک اقتصادی و سیاسی هستند و بیشتر برگزیدگان قدرت، از قدرت سیاسی خود برای تدوین و اجرای معیارهای قانونی حامی منافع خود استفاده و یا در واقع سوءاستفاده میکند.
چامبلیس و سیدمن عقیده دارند که چنین شرایطی در هر جامعۀ پیچیدهای که دارای نظام طبقاتی باشد، به وجود میآید. از سوی دیگر، ریچارد کوئینی میگوید که سرمایه داری مغرب زمین سرچشمۀ اصل این نابرابریها است؛ توجیه او از «نظریه تضاد» بر واقعیت جرم در آمریکا تکیه میکند و برای تبیین میزان بالای جرم در آنجا، به چهار نکته اشاره دارد:
الف) برگزیدگان قدرت، رفتار کسانی را مجرمانه میدانند که زندگی آنها را تهدید میکند.
ب) برگزیدگان قدرت و ثروت از تعریفهای جرم برای حمایت از منافع خود استفاده میکند.
ج) از آنجا که فرصتهای زندگی برای افراد فرودست جامعه محدود است، آنان ناچارند عملاً به انواع رفتارهایی که مجرمانه خوانده می شود، دست بزنند.
د) و بلاخره برگزیدگان قدرت، تدوین کننده نوعی ایدئولوژی هستند که مبین رفتار مجرمانه است؛ تا به این ترتیب فرودستان را که تعداد انها زیاد است، تحقیر کنند(ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 113).
2- 2- 3- نظریۀ انتقال فرهنگی
نظریۀ انتقال فرهنگی بر این نکته تاکید دارد که رفتار انحرافی از طریق معاشرت با دوستان ناباب آموخته میشود. ادوین ساترلند بر این اعتقاد است که رفتار انحرافی از طریق «معاشرت با اغیار» یا «پیوند افتراقی» یعنی داشتن روابط اجتماعی با انواع خاصی از مردم مانند جنایتکاران، آموخته میشود. او میگوید:”برای آنکه شخص جنایتکار شود، باید نخست بیاموزد که چگونه میتوان جنایت کرد”. در واقع فرایند یادگیری رفتار مجرمانه به وسیلۀ دوستان فرد مجرم تعیین میشود. چهار گام زیر این فرایند را نشان میدهند:
1. رفتار مجرمانه، مانند دیگر رفتارهای معمولی در اثر کنش متقابل اجتماعی با دیگران به ویژه دوستان ناباب آموخته میشود؛
2. یادگیری رفتار مجرمانه هم مستلزم یادگیری تکنیکهای ارتکاب جرم مهم انگیزهها، سائقها و گرایشهای مناسب برای تبهکاری است؛
3. رفتار مجرمانۀ فردی میتواند از جنبه های خاصی مانند: فراوانی، اولویت، دوام و شدت تماس متفاوت باشد. هرچه تماس فرد با افراد یا گروههای تبهکار بر حسب این چهار متغیر بالاتر باشد، احتمال رفتار مجرمانه بیشتر می شود؛
4. انسان بدان سبب مجرم میشود که فراوانی امکانات قانونشکنی بر محدودیتهای نامساعد آن بچرخد. در واقع، اگر ارزشهای یک نفر و ارزشهای افرادی که بر او تأثیر شدید دارند به جای حمایت از رفتار بهنجار از رفتار از رفتار مجرمانه حمایت کنند؛ احتمالاً آن فرد مجرم خواهد شد(ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 112).
2- 2- 4- نظریۀ کنترل اجتماعی
کنترل اجتماعی به مکانیزمهایی اطلاق میشود که جامعه برای واداشتن اعضایش به سازگاری و جلوگیری به کار میبرد. طرفداران نظریۀ کنترل اجتماعی میگویند که باید به «رفتار مجرمانه» در جامعه توجه داشت نه همنوایی؛ زیرا زندگی روی هم رفته پر از وسوسه و فریب است. مردم فقط به این دلیل با هنجارهای اجتماعی همنوایی نشان میدهند که جامعه قادر است، رفتار آنان را کنترل کند و اگر چنین کنترلی نبود، ممکن بود، همنوایی کمی وجود داشته باشد.
دورکیم بر این باور است که اگر در جامعهای همبستگی اجتماعی(نیروی کششی که افراد یک جامعه را به هم میپیوندد) قوی باشد، اعضای آن احتمالاً با ارزشها و هنجارهای اجتماعی همنوا میشوند؛ ولی اگر در جامعهای همبستگی اجتماعی ضعیف باشد، ممکن است مردم به سوی «رفتار مجرمانه» کشیده شوند. به بیان دیگر، افرادی که با اجتماع خود همبستگی دارند تمایل به تبعیت از مقررات آن دارند، درحالی که کسانی که از اجتماع بریدهاند، ممکن است، تمایل به نقص آن مقررات داشته باشند(ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 115).
با توجه به نظریههای فوق میتوان چنین استدلال کرد که وقتی به تبیین پدیدۀ جنایی از دیدگاه جامعه شناختی میپردازیم، باید بکوشیم این پدیده را برکنار از «احساسها و پیشداوریها» در نظر بگیریم و ملاحظات «اخلاقی» را کنار بگذاریم، در واقع کافی است که این تامل و اندیشۀ معروف «پاسکال» را یادآور شویم:«چند درجه جابجایی در عرض جغرافیایی همۀ تعبیر و تفسیرهای حقوقی را زیر و رو میکند؛ یک طول جغرافیایی در تعیین واقعیت دخالت میکند. قوانین حقوقی زمانهای خاص خود را دارا هستند… چه خندهآور است، عدالتی که رودخانهای حدود آن را تعیین میکند! و تنها براساس خرد و عقل هیچ یه خودی خود عادلانه و بجا نیست؛ با زمان همه چیز در هم میریزد. تنها دلیل درستی و بجای یک رسم این است که پذیرفته شده است. (ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 116)
آنچه که جرم نامیده میشود تا حد زیادی بستگی به فرهنگ هر جامعه دارد. بنابراین چیزی که در یک فرهنگ جرم است ممکن است در فرهنگ دیگر جرم محسوب نشود. هیچ رفتاری ذاتا جرم نیست و فقط زمانی رفتاری جرم نامیده میشود گه از نظر اجتماعی چنین تعریف شده باشد و تعریف نیز از زمانی به زمان دیگر، از مکانی به مکان دیگر، و از گروهی به گروه دیگر تفاوت بسیار پیدا میکند. چیزی که در یک روزگار بدعت محسوب میشود برای زمان دیگر ممکن است مقدس محسوب گردد. برای مثال در جامعه های جدید « صرع» نوعی نابهنجاری یا لااقل یک بیماری تلقی میشود؛ ولی در اکثر جوامع ابتدایی این بیماری حاکی از صحت کامل و قدرت فوق انسانی بوده است.
بر طبق یک قاعدۀ کلی جرم مساوی است با تمایلات فرد به علاوه وضعیت کلی(محیطی- اجتماعی) تقسیم بر مقاومت اشخاص بنابراین اگر موقعیتی اعم از محیطی، روانی، اجتماعی مقاومت فرد را درهم بشکند، ممکن است جرم صورت گیرد از این رو جامعه وظیفه دارد نه تنها یاریگر مجرم باشد که «مقاومت» خود را در برابر رفتار مجرمانه افزایش دهد، بلکه موقعیتهایی را که ممکن است انگیزۀ رفتارهای تبهکاری در او شود، به حداقل ممکن برساند(ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 213).
بنابراین ممکن است برخی جوامع با توجه به شرایط اجتماعی حاکم به جرم انگاری یا جرم زدایی برخی از اعمال مبادرت نمایند، چرا که باید بر اساس اوضاع و احوال حاکم بر اجتماع و همبستگی افراد جامعه با هنجارهای موجود و کنترل این اوضاع و احوال اقدام لازم جهت قانونمندی هنجارها به عمل آید. برای مثال کشور فرانسه که سازنده طراز اول مواد الکلی میباشد و اقتصاد این کشور تا حدود زیادی به صادرات این مواد وابسته است نمیتواند که مردم خود را از نوشیدن یا خرید و فروش داخلی منع کند لذا این عمل به صورت هنجارهای کاملاً اجتماعی در آن کشور پذیرفته میشود پس به تبع آن آثار و اعمال این مواد که به صورت اجتماعی پذیرفته شده است باید مورد توجه قانونگذار قرار بگیرد اما در کشورهای اسلامی خصوصاً کشور ایران که قوانین کیفری جامع و کاملی در مورد قاچاق محدودیت مواد الکلی از تولید و خرید فروش تا وارد کردن و حمل و استعمال جلوگیری آورده است، نمیتوان بر اساس شرایط اجتماعی حاکم از افرادی که سوءنیت خود را مبنی بر هر قسم ار این ناهنجاریها آشکار میسازند حمایت در زمینه رفع مسولیت کیفری یا مدنی به عمل آورد چرا که با توجه به کنترل اجتماعی و ممنوعیتهای قانونی نه فشارهای محیطی و روانی بلکه جهت ارضا، امیان و هوسهای خود اقدام به شرب مواد الکلی مینمایند. به نظر میرسد حکم تحریم شرب خمر در صدر اسلام بر اساس همین شرایط اجتماعی که حاکم بود تدریجی صورت گرفت چرا که ابتدا بدون ضمانت اجرا مردم را از نوشیدن مسکرات بر حذر داشت. بعد از آن با شیوه بطلان نماز هنگام مستی از موارد ارتکاب و استعمال مسکر کاست و در نهایت آن را عملی شیطانی معرفی کرد که موجب کینه و عداوت میشود و بر آن حد مقرر داشت.
علاوه بر اینها رابطه بین مصرف مواد با جرم یک رابطه تصنعی است. از این دیدگاه، مصرف مواد به طور مستقیم بر ارتکاب جرایم مؤثر نیست و جرم نیز نمیتواند مستقیما به مصرف مواد منتهی شود. بنابراین مصرف مواد و رفتار غیر قانونی معلول مجموعهای از علل کم و بیش متداولند. به عبارت دیگر، مساله مصرف الکلی و مواد و ارتکاب جرم را باید تظاهرات یک پدیده زیر بنایی تلقی کرد. بسیاری از مولفان نیز به این نتیجه رسیدهاند که برخی از عوامل علت شناسی در استفاده از مواد و ارتکاب جرم مشترک هستند اما متغیرهای درون روانی(مانند بازخوردها و باورها) بر استفاده از مواد بیش از ارتکاب جرایم مؤثرند. بنابراین میتوان براساس یافته های پژوهشی، ارتباط بین مصرف مواد با جرایم را پذیرفت اما باید آنها را به عنوان پدیدههای متمایز در نظر گرفت، چرا که پژوهشگران نشان دادهاند که مبادرت به جرم معمولاً قبل از مصرف مواد قرار دارد. بر این اساس میتوان گفت که دست کم در آغاز فرضیهای که «مصرف مواد را علت جرم میداند» نا محتمل به نظر میرسد. اگر چه شواهد حاکی از آن هستند که بعدها در جریان زندگی، اعتیاد به مواد می تواند به صورت جرایم وخیمتر تداوم یابد. (دادستان، پریرخ. 1389. 210- 211).
با توجه به مطالب فوق؛ امکان برداشتن مسولیت کیفری از اشخاصی که در ورطۀ بیارادگی ناشی از مصرف مواد الکلی در اجتماعاتی پذیرفته میشود که الکل به صورت ماشینیسم در آن تولید میشود و اشخاص هر لحظه دسترسی به آن دارند. اما در جوامعی که حتی تولید و حمل قاچاق مصوب و دسترسی اشخاص از هر لحاظ با محدودیت و ممنوعیت همراه میباشد نشان از سؤنیت کامل اشخاص بر هر قسم از خرید و فروش؛ حمل و شرب مواد الکلی میباشد و به صورت کراراً تداوم مییابد که به صورت اعتیاد در آنها نمایان شده است. به علاوه؛ بیشتر جنایات بعد از مصرف مواد الکلی در مجالس و محافل و به صورت کوبیدن لیوان و بطری مواد الکلی بر سر اشخاص میباشد که این اثر کاملاً آنی و موقتی خواهد بود و بعد از چند دقیقه ضعف و سستی آشکار میشود.
با این وجود، برداشتن مسؤولیت کیفری از اشخاصی که به طور خودانگیخته بیارادگی بر آنها عارض میشود خصوصاً مصرفکنندگان مواد الکلی و تخدیری نه تنها از لحاظ عقلی و منطقی صحیح نیست بلکه وجاهت قانونی و اجتماعی بر آن نیست؛ چرا که، با توجه به شرایط محیطی و اجتماعی که از هر یک از تولید ، خرید و فروش، حمل و نقل، وارد کردن و استعمال جرم میباشد جایی برای حمایت از عواقب آن نمیباشد. با توجه به نهی شرعی از استعمال مواد تخمیری، نتیجۀ آن هم روشن و آشکار شده است؛ مثلاً قرآن کریم نوشیدن خمر را عمل شیطان نامیده و نتیجۀ آن را عداوت و دشمنی انسان اعلام میکند. با توجه به قاعدۀ عقلی «الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار» دربردارندۀ این مطلب میباشد که انسان دارای اراده آزاد است که مسئول تمام اعمال و رفتارهای خود میباشد. زیرا، آگاهانه به طرف ارتکاب جرم رفته است؛ لذا کاملاً گنهکار است و باید به کیفر اعمال نادرست خود برسد تا دیگر گرد رفتارهای ضد اجتماعی نگردد.اما در برخی موارد به طور ناخودآگاه اراده از شخص سلب میشود یا ارادۀ او تحت تأثیر قرار میگیرد؛ این افراد به علت تضادهای شدید ناخودآگاه، قادر به مقاومت در مقابل سائقهای درونی خود نیستند که با توجه محرکها و اسباب برانگیزانندۀ شخص دچار روانآزردگی می شود.
روانآزادگی یا رواننژندی به رفتارهای نابهنجاری گفته میشود که هم جامعه را خوش نمیآید و هم معمولاً برای شخص رواننژند خوشایند نیست. فردی که دچار رواننژندی میشود، بر اثر فشار نیازمندیهای درونی و بیرونی، شخصیتی سخت و خشن پیدا میکند و با دشواری با محیط همساز میگردد و فرد در اثر برخورد به تضاد و اضطراب ناشی از این امر به دفاع از خود اقدام میکند. این بعد از شخصیت عکسالعمل ذاتی و مادرزادی فرد نسبت به محرکهای استرسآور و فشارزا است و به طور کلی رواننژندی رفتارهای هیجانی شدید را در فرد نشان میدهد. روان آزردگی عامل مهمی برای جرم در افراد بزرگسالان به حساب میآید و کمتر در نوجوانان و خردسالان به عنوان علت جرم در نظر گرفته میشود؛ رواننژندی در گروه غیر مجرمان بیش از گروه مجرم است (ستوده، هدایت الله. میرزایی، بهشته. پازند، افسانه. 1389. 96).
2- 3- تبیین علل رافع مسؤولیت کیفری
با تشکیل جوامع انسانی روابطی بین افراد آن اجتماع ایجاد میشود و آن هم بر اساس نیازها و احتیاجات طبیعی، اجتماعی، بر مبنای در کنار هم زیستن و با هم زیستن میباشد. و این روابط را دادههای مختلف اخلاقی، روانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و مذهبی در بر میگیرد و مواجه میگردد تا افراد جامعه نسبت به یکدیگر دارای مسؤولیت باشند و در صورت نقض قوانین وضع شده از طرف افراد با واکنشهای اجتماعی، خانوادگی و مذهبی مواجه میشوند. بنابراین مسؤولیت در معنای عام آن شامل مسؤولیت کیفری و مدنی است. در فرهنگ لغات، مفهوم مسؤولیت به معنی بازخواست شدن آمده است. و غالباً به مفهوم وظیفه و آنچه انسان عهده دار آن میباشد. در ترمینولوژی حقوق مسؤولیت این گونه تعریف شده است. «مسؤولیت عبارت از تعهد قانونی شخص، بر رفع ضرری که بر دیگری وارد کرده است.
در قلمرو حقوق کیفری مسؤولیت یعنی التزام به تقبل آثار و عواقب افعال مجرمانه است، یعنی تحمل مجازاتی که سزای افعال سرزنش آمیز بزهکار به شمار میآید. لیکن به صرف ارتکاب جرم نمیتوان بار مسؤولیت را یکباره بر دوش مقصر گذاشت، بلکه پیش از آن باید او را مقصر دانست که در اصطلاح حقوقدانان قابلیت انتساب مینامند و آن را به برخورداری فاعل از قدرت ادراک و اختیار تعریف کردهاند. بنابراین اگر مجرم مدرک یا مختار نباشد مسئول اعمال خود نیست، یعنی در قبال امر و نهی قانونگذار تکلیفی ندارد. زیرا خطاب یا امر و نهی قانونگذار متوجه کسانی است که دستورهای او را می فهمند و قدرت بر اجابت آن را دارند. به همین دلیل مجنون و یا نابالغ چون نیک و بد افعال خود را درک نمیکنند و یا تمیز این دو ایشان دشوار است مسؤولیت کیفری نیز نخواهد داشت. همچنین کسی که جرمی را بدون اراده مرتکب شود مانند مجبور بودن از مسؤولیت معاف است. زیرا قدرت بر ایفای تکلیف را فاقد است.
بنابراین پیش از آن که مسؤولیت کیفری بزهکار احراز گردد باید مجرمیت یا بزهکار بودن او اثبات گردد. مفهوم مجرمیت با فرض تقصیر اعم از عمدی یا سهوی که عنصر روانی جرم را تشکیل میدهد قابل درک است. اگر تقصیری از کسی سر نزده باشد جرم نیست و یا به عبارت دیگر جرمی از او واقع نشده است. در این صورت، نوبت به احراز مسؤولیت کیفری نمیرسد. (اردبیلی، محمد علی، 1390، 77)
از دیدگاه قانونی سبب مبرا بودن مجنون و مکره و یا نابالغ از مسؤولیت کیفری است که قانونگذار شرط ثبوت مجازات را گاه به صراحت بلوغ و عقل و اختیار قرار داده است. (مواد 140- 218- 251- 272 ق. م. ا) و گاه در باب حدود مسؤولیت جزایی فقدان یا زوال یا فقدان کیفیات مذکور را از باب رافع مسؤولیت کیفری شناخته است.
عنصر روانی به دلیل تداعی اراده آزاد و قصد مرتکب در نقض آگاهانه ارزشها و هنجارهای کیفری اجتماعی، مسؤولیت جزایی را نسبت به مجرم فایدهمند بودن مجازات را برای اجتماع به ارمغان میآورد. این عنصر نه تنها در حقوق عرفی، بلکه فقه جزایی اسلام نیز با عناوینی همچون رضا و قصد در مبحث شروط عامۀ تکلیف مورد توجه قرار گرفته است. امروزه قوانین کیفری دنیا بر ضرورت وجود دو رکن اراده و قصد در تحقق جرم تأکید صریح و روشن دارند. اصل لزوم عنصر روانی سبب شده تا هر علتی که به نوعی آن را متأثر نموده، مانع از تحقق جرم یا مسؤولیت کیفری میگردد؛ زیرا عدم وجود یا تحقق صوری و غیر واقعی این رکن، امکان اسناد معنوی جرم و در نتیجه مجازات مرتکب را منتفی خواهد ساخت.
2- 3- 1- ماهیت علل رافع مسؤولیت کیفری
التزام به تقبل آثار عواقب افعال مجرمانه یا تحمل مجازاتی است که سزای مسئولیت کیفری افعال سرزنش آمیز بزهکار به شمار میآید؛ لکن به صرف ارتکاب جرم نمیتوان بار مسئولیت را یکباره بر دوش مقصر گذاشت، بلکه پیش از آن باید بتوان او را سزاوار تحمل این بار سنگین دانسته، تقصیری را که مرتکب شده است، نخست به حساب او گذاشت و سپس او را مؤاخذه کرد. توانایی پذیرفتن بار تقصیر را در اصطلاح حقوقدانان «قابلیت انتساب» مینامند و آن را به برخورداری فاعل از قدرت ادراک و اختیار تعریف کردهاند. بنابراین اگر مجرم مدرِک یا مختار نباشد مسئول اعمال خود نیست(اردبیلی، محمدعلی. 1377. 2- 74). برای اینکه مسئولیت جزایی به معنای اخص کلمه وجود داشته باشد باید مجرم مرتکب تقصیری شده (مجرمیت) و این تقصیر قابل اسناد [قابلیت اسناد] به او باشد (استفانی، و دیگران. 1377. 1- 484).
عوامل رافع مسئولیت عبارتند از: شرایط و خصوصیاتی در شخص فاعل جرم که مانع از قابلیت انتساب رفتار مجرمانه به وی شده، به عدم مسئولیت و مجازات او منجر می شود. به اعتقاد حقوقدانان در عوامل رافع مسئولیت جزایی، رفتار مجرمانه همچنان وصف مجرمانه خود را حفظ میکند، اما به دلیل عدم امکان اسناد جرم به اراده خود آگاه مجرم، او را نمیتوان مسئول شناخت و از مجازات او انتظار اصلاح یا اجرای؛ عدالت را برآورده کرد (نوربها، رضا. 1387. 136 ).
عوامل رافع مسئولیت کیفری را شامل کودکی، جنون، اجبار، اشتباه، مستی، خواب و بیهوشی دانستهاند(نوربها، رضا. 1387. 235). در چنین شرایطی به دلیل رشد نیافتگی جسمی یا روانی یا حدوث عارضهای گذرا، فاعل جرم فاقد ادراک یا اختیار یا هر دو است و از این رو، رفتار ارتکابی قابل انتساب به وی نیست.
هم چنان که قبلاً گفتیم، بعضی از نویسندگان معتقدند در عوامل رافع مسئولیت کیفری، جرم با تمام عناصر تشکیل دهنده آن به طور کامل واقع میشود، ولی به علت فقدان ادراک یا اختیار یا هر دو، مسئولیت کیفری تحقق نمییابد، در عوامل رافع مسئولیت، در واقع، عنصر معنوی جرم بعضی دیگر معتقدند که محقق نشده و بدین ترتیب اصولاً جرمی تحقق نیافته است.